HISTORIA POWSZECHNA WIEK XVI ANDRZEJ WYCZAŃSKI Wydanie drugie WARSZAWA 1987 • WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE Okładkę i obwolutę projektowała KALINA ZARZYCKA Redaktor LECH CHMIEL Redaktor techniczny KRYSTYNA MILEWSKA Korektorzy HANNA PIETRZAK, ELŻBIETA ZARZYCKA Mapy LECH CHMIEL i IWONA ZIEMKJEWICZ Ilustracje ST. ARCZYŃSKI, Z. GAMSKI, T. HERMAŃCZYK, H. ROMANOWSKI, ST. SOBKOWICZ Indeksy opracował CEZARY KUKŁO 579835 " 22* 0033 C Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1983 . ISBN 83-02-00509-6 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1987 Wydanie drugie Nakład 69 820 +180 egz. Arkuszy: drukarskich 15,5 + 3 wkt.; wydawniczych 23,98 Zamówiono 1986.07.11 Podpisano do druku 1986.10.28 Druk ukończono w lipcu 1987 r. Papier offset, kl. V, 70 g, rola 70 cm Zam. nr 3334/961, 1095 Zakłady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy Druk z zachowanych materiałów poprzedniego wydania I. KRAJE POZAEUROPEJSKIE W DOBIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH Europa a kraje pozaeuropejskie w XVI stuleciu Dawniejsza historiografia pojmowała historię powszechną jako historię Europy, jedynego cywilizowanego dawniej świata. Schemat spuścizny cywilizacyjnej Europy nawiązywano jedynie, poprzez starożytny Rzym i Grecję, do klasycznego Egiptu, Asyrii i Babilonii, niekiedy napomykano również o odrębnych cywilizacjach Chin i Indii. W tym rozumieniu historyków dzieje powszechne obejmowały świat szerzej dopiero z chwilą, gdy Europejczycy zaczęli dokonywać odkryć i podbojów; oni dopiero włączali obce lądy i ludy do cywilizowanego świata, przynosili im i rozpowszechniali kulturę, włączając je w krąg postępu i głównego nurtu dziejów ludzkości. Studia nad dziejami i kulturą ludów pozaeuropejskich, rozwinięte szczególnie w ostatnich latach, nakazują odrzucić ten ściśle europejski punkt widzenia. Poza oddzieloną od reszty świata, długo jeszcze zapóźnioną w swym rozwoju ludnością Australii, inne kontynenty pozaeuropejskie stworzyły własne, oryginalne kultury, państwa i społeczeństwa, wyprzedzając nieraz ludy Europy, szczególnie w czasie europejskiego wcześniejszego średniowiecza. Także i w okresip odkrvc geograficznych przełomu XV i XVI w. przewaga rozwoju Europy nie była jeszcze zdecydowana, ani też narzucenie hegemonii politycznej, gospodarczej i kulturalnej przez Europejczyków ludności innych kontynentów nie było kwestią przesądzoną. Techniki produkcji w zakresie narzędzi, umiejętności uprawy roli i hodowli, podobnie poziom rzemiosła, na przykład tkactwa, metalurgii czy budownictwa, są niemal analogiczne w niektórych krajach pozaeuropejskich, szczególnie azjatyckich tego okresu. Rozwinięte formy społeczeństwa klasowego, zorganizowane przez nie silne, scentralizowane monarchie, znajdowały się również na pozostałych kontynentach, przy czym w łonie ukształtowanego społeczeństwa klasowego, feudalnych Chin czy Japonii, gospodarka towarowo-pieniężna dawała początek stosunkom produkcji,, które mogły prowadzić do przyszłych kapitalistycznych form gospodarowania. Nawet nauka, nie mówiąc o trudniejszych do porównywania przejawach kultury, jak literatura, sztuka czy muzyka, znajdowała poza Europą możliwości poważnego rozwoju i to tak w dziedzinie nauk społecznych (np. filozofia, historia), jak i przyrodniczych (np. astronomia, medycyna). Różny był oczywiście stopień historycznego rozwoju ludów Azji, Afryki czy Ameryki. Bardziej niż w Europie nierówny był także rozwój poszczególnych ludów w obrębie tego samego kontynentu. Gdy ekspansja europejska doprowadziła do zahamowania, przerwania czy zniszczenia nawet istniejących dotąd cywilizacji, podporządkowując kraje pozaeuropejskie swym wpływom i władzy, Europa sama przejęła wiele z ich dorobku, który wszedł trwale do ogólnoświatowej cywilizacji i kultury. Stosunki w Azji w XVI w. Do najbardziej rozwiniętych połaci świata poza Europą należały kraje azjatyckie. Nie były one obce Europejczykom, lecz przed o- kresem wielkich odkryć geograficznych, przez całe średniowiecze, kontakty te ograniczały się, poza najbliższymi rejonami Azji Przedniej, do wymiany handlowej, prowadzonej głównie przez arabskich kupców-pośredni-ków. Zdarzały się niekiedy sporadyczne dalekie wyprawy podróżników-kupców czy misjonarzy, ale nie istniało dążenie do trwałej ekspansji politycznej czy gospodarczej i do podporządkowywania sobie tych obszarów. Azja była nie tylko konkurentką Europy w zakresie rozwoju historycznego swych ludów, była jednocześnie silniejsza ludnościowo, oogatsza w zasoby materialne i stworzyła większe organizmy polityczne, niż to było możliwe w Europie tego okresu. Obszar Azji można przy tym podzielić na bardziej rozwinięte kraje wschodniej i południowej części kontynentu, gdzie żyły ludy osiadłe, rolnicze, o rozwiniętym rzemiośle i handlu, wysokiej cywilizacji i wielkich organizmach politycznych oraz tereny środkowe i częściowo północne, których mieszkańcy stali na niższym poziomie kultury; były to często ludy koczownicze i pasterskie czy nawet zbieracko-myśliwskie na północy, posiadające bardziej płynne lub niewyrobione formy polityczne. We wschodniej Azji do najbardziej rozwiniętych należały Chiny, Japonia i Korea, w południowej - Indie, Persja i Indonezja. Bardziej efemeryczne politycznie były: rozwinięte cywilizacyjnie kraje Kaukazu (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja), mniej rozwinięte kraje Azji Środkowej (Buchara, Turkie-stan) i najbardziej zapóźnione koczownicze ludy Mongolii czy wreszcie prymitywne syberyjskie plemiona. Rozwój społeczny i gospodarczy Chin Chiny przełomu XV i XVI stulecia były największym organizmem politycznym ówczesnego świata. Rozciągały się na przestrzeni około 9 milionów km2, w początkach XVI w. zamieszkiwało je ponad 60 milionów ludności, której liczba stale wzrastała, by w połowie XVII w. zbliżyć się do 100 milionów. Poza terenem Chin właściwych cesarstwu chińskiemu podporządkowane były jako kraje lenne: Tybet, Korea i Wietnam. Jednocześnie wpły- wy chińskie sięgały Mongolii, emigracja chińska rozprzestrzeniała się na Filipiny, Indonezję, Syjam, Birmę, a statki handlowe chińskie docierały niekiedy nawet do wybrzeży Afryki. Nie był to jednak okres rozkwitu politycznego Chin, co wiązało się z sytuacją wewnętrzną państwa dynastii Ming, szczególnie jego strukturą społeczną i polityczną oraz rozwojem stosunków międzynarodowych w tej części Azji. Społeczeństwo chińskie XVI stulecia było w pełni rozwiniętym społeczeństwem feudalnym. Ziemia należała do cesarza, feudałów świeckich i duchownych. W XVI i XVII w. następowała przy tym wyraźna koncentracja własności ziemskiej tak w zakresie dóbr prywatnych, jak i cesarskich. Odbywało się to jednak nie tyle poprzez osadnictwo w obrębie terenów należących do wielkiej własności, co drogą likwidacji drobnej własności chłopskiej. Formalnie bow<em nie istniało wówczas w Chinach poddaństwo chłopskie, zachowała się nawet znaczna grupa wolnych chłopów, posiadaczy ziemi. Jednakże ciężary skarbowe i zadłużenie na lichwiarskich warunkach skłaniały ich często do wyzbywania się ziemi na korzyść książąt, dworu, urzędników czy innych feudałów, by gospodarować na niej dalej w charakterze dzierżawców. Stąd też większość ludności chłopskiej stanowili nie posiadający własnej ziemi drobni dzierżawcy. Ciężary chłopskie składały się z podatków w naturze (od 1581 r. zamienionych na pieniężne), które zwykle stanowiły dziesiątą część ogółu zbiorów oraz z renty feudalnej, sięgającej częstokroć połowy zbiorów gospodarstwa. Do tych obciążeń dochodziły jeszcze obowiązkowe posługi budowlane i transportowe. Chłopi byli zorganizowani we wspólnoty wiejskie ze starostą na czele, która to organizacja miała na celu ułatwienie kontroli nad wspólnotą ze strony państwa oraz egzekwowania obowiązków skarbowych. Rozwiniętym formom gospodarki feudalnej na wsf odpowiadały rozwinięte w jeszcze większym stopniu formy gospodarki towarowo-pieniężnej i rzemiosła. Rzemiosło wiejskie i miejskie, tak ludzi cesarskich, jak i prowadzone na rachunek prywatnych feudałów, wytwarzało szeroki wachlarz produktów, Talerz chiński z których specjalność Chin stanowił wyrób porcelany, papieru, tkanin jedwabnych i bawełnianych. Produkowano również szkło, broń białą i palną - co ułatwiała rozwinięta metalurgia żelaza - istniały też drukarnie. O stopniu specjalizacji rzemiosła świadczy wyliczenie 188 różnych rzemiosł w ówczesnych spisach podatkowych. Z kopalin wydobywano metale kolorowe i rudę żelazną, sól, nawet - znacznie zresztą wcześniej, niż to czyniono w Europie - węgiel kamienny, a jako podstawowe źródło energii wykorzystywano spadek wody, która poruszała młyny. Rozbudowany też był przemysł stoczniowy. Produkcją rzemieślniczą jako źródłem poważnych dochodów interesowali się również feudałowie, a szczególnie cesarz, którego monopol stanowił na przykład wyrób porcelany. To zainteresowanie masową i korzystną produkcją prowadziło nie tylko do ścisłej reglamentacji rzemiosła, ale również do organize wania dużych zakładów wytwórczych w formie manufaktury. W manufakturach takich, cesarskich czy prywatnych, zatrudniani byli często chłopi zależni, pracujący tam po parę miesięcy w roku, jak też robotnicy najemni, częstokroć najmowani przymusowo, czasem też skazańcy i niewolnicy. By zapobiec ucieczkom od ciężkiej pracy, na przykład w kopalniach, administracja prowadziła szczegółowe spisy robotników i zobowiązanych do pracy chłopów lub też osadzała pracowników na niewielkich działkach roli przy zakładzie pracy. Mimo że część produkcji rzemieślniczej prowadzona była na wsi, wzrastały miasta rzemieślniczo-handlowe, z których największe znaczenie uzyskały Nankin i Pekin. Ten ostatni w początkach XVI w. liczył już około 600 tysięcy mieszkańców. Towary bardziej masowe w handlu wewnętrznym przewożono głównie drogą wodną - rzekami, szczególnie Huang-ho i Jangcy, oraz Wielkim Kanałem, który łączył rejony wielkich miast w pół-...
mapownik