III. Społeczeństwo polskie a społeczeństwa innych krajów Przyzwyczailimy się uważać społeczeństwo polskie za co specyficznego w ówczesnej Europie, niezależnie od tego czy osšdzamy je le, czy dobrze. Miało być ono specyficzne przez swój charakter i stosunki, na skutek odrębnej gospodarki polskiej, która się kształtowała w okrelonej sytuacji społecznej i która ze swej strony na kształtowanie się tegoż społeczeństwa decydujšco wpływała. Staralimy się uprzednio wykazać, że odręb- noć naszej gospodarki w XVI w. była ograniczona, że gospodarka ta miała wiele cech wspólnych i powišzań nie tylko z gospodarkš krajów sšsiednich, ale nawet tych odległych, na pozór odmiennie rozwijajšcych się na za- chodzie Europy. Chcielibymy teraz pokazać, w jakiej mierze społeczeństwo Polski XVI stulecia było odrębne od społeczeństw innych krajów, a w jakiej miało z nimi co wspólnego. Trzeba przy tym zaznaczyć, że będziemy mówili głównie o społeczeństwie Korony, jako lepiej zna- nym, a bardziej typowym zarazem, za specyfikę społe- czeństwa ziem litewsko-ruskich omówiony osobno. Społeczeństwo Polski XVI stulecia było oczywicie społeczeństwem stanowym, podobnie jak i współcze- nie w innych krajach europejskich. Podstawowymi sta- nami w owych społeczeństwach były: szeroko pojęta szlachta, mieszczaństwo oraz chłopi; trzy stany powiš- zane ze sobš skomplikowanym splotem hierarchii i za- leżnoci (zob. schemat tabela 14). Ówczenie zresztš za odrębny stan uważano rów- nież duchowieństwo, co wymagałoby osobnego komen- tarza. Spróbujmy zestawić porównawczo strukturę sta- nowš Korony i paru innych krajów europejskich. Niestety, dane na temat proporcji ilociowych poszcze- gólnych stanów sš rzadkie, a jeli istniejš, to najczę- ciej odnoszš się do póniejszego, lepiej znanego okresu. Zmienia to nieco proporcje ze względu na przechodze- nie ludzi ze stanu do stanu - głównie w kierunku stanu szlacheckiego i mieszczaństwa - w sposób jed- nak nie tak zasadniczy, by dane póniejsze nie pozwo- liły wnioskować na temat całoci ukształtowania wczeniejszej struktury. Zestawienie to (tabela 15) pozwala stwierdzić, że istniejš jak gdyby dwie grupy o podobnej w zasadzie strukturze społeczeństwa stanowego. Tabela 15 Struktura stanowa niektórych krajów europejskich w XVI, XVII i XVIII wieku* Polska giszpania Francja Anglia Stan (Korona) I w. XVIII w. XVII w. 2 0ł. XVI w. _ Szlachta 10 10 1 37 HIer 0 3 2 1 _ , Mieszc_zanie 23 2_0 20 g6,3 Chło i 67 68 78 * Dane procentowe podane w przybliżeniu. Wyróżnikiem w tym wypadku jest liczebnoć względna szlachty, która w wypadku Polski i Hiszpanii sięga prawie 10% całoci społeczeństwa, a w wypadku Francji wynosi jedynie 1% w przybliżeniu, za Anglii, po odliczeniu kleru, około 3%. Sš to oczywicie dane szacunkowe i nie w pełni porównywalne. Proporcje do- tyczšce społeczeństwa angielskiego wzięlimy z wy- liczeń G. Kinga, dotyczšcych Anglii wraz z Wališ 75 w 1688 r., a więc po przemianach, jakie nastšpiły w Anglii w cišgu XVII w., z rewolucjš angielskš włš- cznie. Zresztš zestawienie Kinga miało inny charakter i raczej dotyczyło grup zawodowo-majštkowych, wród których osobno wyróżnił on szlachtę i kler. Dane fran- cuskie natomiast dotyczš okresu sprzed rewolucji fran- cuskiej, a więc znacznie póniejszego, przy czym wy- daje się, że procent szlachty jest tu jednak zaniżony, bioršc choćby pod uwagę awans wielu przedstawicieli mieszczaństwa do stanu szlacheckiego w cišgu XVII i XVIII w. Niemniej w obu przypadkach, tj. w Anglii i we Francji, mamy do czynienia z mniej licznš rzeszš szlacheckš, co zresztš wynika z samej struktury we- wnętrznej tego stanu. W praktyce liczbie członków stanu szlacheckiego decydowało istnienie lub nie - drobnej, ubogiej szlach- ty. Wiemy na przykład, że w Polsce magnateria, bogata i rednio zamożna szlachta stanowiły około 4% ludnoci Korony, co zbliżałoby tę grupę do liczebnoci szlachty angielskiej, podczas gdy drobna szlachta, tzw. czšstko- wa (tj. majšca niewielkie'częci wsi), a przede wszyst- kim zagrodowa - stanowiły około 6%. Proporcje we- wnętrzne wród szlachty hiszpańskiej były jeszcze bardziej charakterystyczne. Otóż sporód 10% ludnoci pochodzenia szlacheckiego około I% stanowiła arysto- kracja i bogata szlachta, a około 9% ubodzy hidalgowie, często nie posiadajšcy w ogóle własnoci nieruchomej. Oczywicie kryteria posiadania i bogactwa nie sš w obu przypadkach identyczne, ale jedno jest pewne, że w obu krajach, tj. Polsce i Hiszpanii, większoć szlach- ty stanowiła szlachta uboga, posiadajšca bardzo nie- wielkš własnoć ziemskš lub jej w ogóle pozbawiona. Oczywicie istnienie tak licznej szlachty, a przede wszystkim bardzo licznej ubogiej szlachty, nasuwa py- tanie, skšd się ona wzięła i czy istniejš w tej mierze jakie analogie w innych jeszcze krajach. Nie chcemy przy tym wdawać się w rozważanie problemu genezy szlachty i kształtowania się tego stanu w głębi rednio- wiecza. Wydaje się jednak, że analogie będš szersze, jeli przyjmiemy, że nie jaka deklasacja i zubożenie częci szlachty wchodziły tutaj w grę, lecz samo pojęcie zakresu stanu szlacheckiego. Wówczas możemy szukać analogii dla naszej drobnej szlachty, żyjšcej na włas- nych gospodarstwach, a nie posiadajšcej własnych pod- danych chłopów, w grupie tzw. wolnych chłopów, wy- stępujšcej w innych krajach europejskich, przede wszystkim w Anglii i Szwecji. W Anglii XVI w. istniała warstwa wolnych chłopów, tzw. freeholders. W I601 r. obliczano ich liczbę na około 60 tys. gospodarstw, co stanowiłoby około 300 - 360 tys. ludzi, czyli blisko 9% ludnoci. W ich posiadaniu znajdowało się 4,2 - 4,6 mln akrów ziemi uprawnej, a więc około 22% całoci gruntów. Co ważniejsze, jeli chodzi o dalsze analogie, to posiadali oni prawa poli- tyczne, a mianowicie wybierali - zamożniejsi przynaj- mniej - posłów do Izby Gmin, choć oczywicie zwykle nie ze swego grona. Ponadto byli oni obowišzani do służby wojskowej. W cišgu XVII i XVIII w. ich liczba kurczyła się, by wreszcie w ogóle zniknšć jako osobna kategoria włacicieli ziemi, którš to ziemię zagarnęła wielka własnoć. By sięgnšć do dalszych przykładów, trzeba wspomnieć, że w Szwecji wolni chłopi stanowili jeszcze większš grupę ludnoci. W 1560 r. posiadali oni 49,4% całoci ziemi uprawnej, a podobnie jak wolni chłopi w Anglii, posiadali prawa polityczne i wysyłali swych przedstawicieli do sejmu szwedzkiego. Przyrównanie naszej szlachty zagrodowej do wol- nych chłopów w niektórych innych krajach europej- skich nie jest oparte tylko na przypadkowych analo- giach. W obrębie stanu szlacheckiego w Polsce istniała wprawdzie zasada równoci i na tej podstawie na przy- kład nie dopuszczano do nadawania tytułów honoro- wych - ksišżšt, hrabiów, baronów itd., ale równoć ta nie była kompletna i to w punkcie doć zasadniczym, a mianowicie wolnoci podatkowych. W wieku XVI nor- malnie uchwalane podatki dotyczyły miast - co nas w tej chwili nie interesuje - oraz wsi. W obrębie wsi podatki obowišzani byli płacić chłopi, a folwarki, czyli bezporednie grunty szlacheckie, były od podatków zwolnione. Ta szlachecka wolnoć podatkowa nie obej- mowała jednak szlachty zagrodowej, a więc nie posia- dajšcej własnych poddanych, chłopów. Szlachta ta była zobowišzana płacić podatek z posiadanych gruntów w wymiarze analogicznym do chłopskiego, a od 1563 r. w nieco mniejszym. Jednoczenie, jak wiemy, szlachta zagrodowa posiadała prawa polityczne oraz była obo- wišzana do służby wojskowej. Prócz dolnych warstw stanu szlacheckiego istniały i górne, bogata szlachta i magnateria. Wiemy, że w Pol- sce do rednio zamożnej i zamożnej szlachty oraz mag- naterii można było zaliczyć około 40% ogółu szlachec- kiego. Liczba magnaterii w obrębie tej bogatszej częci stanu szlacheckiego obliczyć jest trudno i lepiej posłu- żyć się tutaj kryterium podziału własnoci ziemskiej. Otóż w Koronie właciwej wielka własnoć ziemska typu magnackiego nie sięgała zapewne 10% ogółu włas- noci ziemskiej, natomiast na ziemiach ruskich Korony (w granicach po 1569 r.) sięgała około 25%. W praktyce jednak głównie magnateria posiadała w swym ręku i użytkowała na korzystnych zasadach dobra królew- skie, które stanowiły około 15 - 20% ówczesnej włas- noci ziemskiej. Należy przy tym dodać, że następne dwa stulecia przyniosły dalszš koncentrację własnoci ziemskiej, w tym wypadku kosztem głównie szlachty rednio zamożnej. Trudno nam bliżej przeledzić analogie struktury własnoci czy proporcje ilociowe w obrębie stanu szla- checkiego. Wiemy na przykład, że w Hiszpanii w po- czštkach XVI w. 97% ziemi należało do szlachty i Ko- cioła, i że stopień koncentracji własnoci ziemskiej był daleko posunięty, tak że można mówić o istnieniu wiel- kich latyfundiów, należšcych do ówczesnej arystokracji hiszpańskiej. Magnateria ta była nieliczna - ogółem około 5 tys. ludzi - lecz cišżyła na całej strukturze społecznej tym bardziej, że w jej rękach znajdowały się również bogate w dobra ziemskie biskupstwa i inne wysokie godnoci kocielne. Szlachty tzw. redniej było około 60 tys., podobna jej liczba mieszkała w miastach, tworzšc tamtejszy patrycjat. Co ważniejsze, w Hiszpa- nii, prócz tak dużych różnic majštkowych i społecznych w obrębie stanu szlacheckiego, możemy również obser- wować dalszš koncen...
qwertych25