Czaprak - przykrycie konia pod siodło; długa ozdobna kapa okrywajšca konia; podkładka (filcowa) umieszczana bezporednio pod siodłem; z tur. Czarczaf - jaszmak, kwef, długa zasłona na głowę wraz z twarzš, z niewielkim otworem na oczy, tradycyjna częć ubioru kobiet muzułmańskich w niektórych krajach; tur., 'przecieradło' z pers. czar-szb 'zasłona nocna'. Czardasz - ludowy taniec węgierski w takcie 2/4 składajšcy się z 2 częci: melancholijnej, powolnej, patetycznej lassan a. lassu oraz gwałtownej, pełnej życia, ognia, pasji friss a. friska; z węg. csardos dosł. 'taniec wykonywany w karczmie'. Hej, czardasza ty mi graj, Cygańska muzyko! Huczcie, basy, gęlo, łkaj, A szumnie, a dziko. (K. Przerwa Tetmajer, Czardasz, 1-4.) Czarniecki Stefan, 1599-1665, jeden z najwybitniejszych dowódców polskich, wzór żołnierza i patrioty, bożyszcze wojska, wietny kawalerzysta, mistrz wojny podjazdowej, organizator walki wyzwoleńczej przeciw Szwedom (do której nie zawahał się wcišgnšć nawet chłopów), przy bohaterstwie i patriotyzmie, surowoci dla siebie i innych; jako syn swego wieku okazywał też bezwzględnoć; nadmiernš ambicję, mciwe okrucieństwo w czasie pacyfikacji na Ukrainie. Syn rednio zamożnego szlachcica służył w wojsku od wczesnej młodoci. Wszystko, do czego doszedł, wzięło się z wojaczki; dzięki niej został jednym z najwyższych dostojników, osišgnšł olbrzymiš fortunę i skoligacił się z magnackimi rodami. Buławę hetmańskš otrzymał jednak dopiero na łożu mierci. Wojewodš ruskim został w 1657. Walczył ze Szwedami w 1626-29, potem na Ukrainie z powstańcami Bohdana Chmielnickiego, m.in. pod Żółtymi Wodami w 1648; dostał się do niewoli tatarskiej, póniej kozackiej, skšd wypuszczono go po ugodzie zborowskiej w 1649. Uczestniczył jako pułkownik w bitwie pod Beresteczkiem w 1651. W czasie wojny szwedzkiej ukazał wspaniałe. umiejętnoci wodza i niezłomnoć charakteru. W 1656 objšł dowództwa kampanii przeciw Szwedom. Pobity pod Gołębiem, prowadził nękajšcš wojnę partyzanckš; zwyciężył pod Warkš, zdobył Bydgoszcz, Tucholę, wreszcie Warszawę. Pobił Rakoczego, odbił Kraków, ruszył na Pomorze Zachodnie, a w 1658 na pomoc sprzymierzonej Danii wraz z Austriakami; zasłynšł przy zdobyciu wyspy Als, gdzie jak chce tradycja, rzucił się z koniem wpław w nurty cieniny morskiej, a za nim uczyniło to samo 12 pułków. Jednak prozaiczny marszałek Montecucculi twierdzi, że jazda przeprawiła się na małych barkach, cišgnšc płynšce konie za sobš; w ten sam sposób przeprawił się i Czarniecki. Walczył następnie przeciw Moskwie (zwycięstwo pod Połonkš w 1660), a następnie na Ukrainie przeciw powstańcom. Ciężko ranny, zmarł w drodze powrotnej do Lwowa. Czy miasto zdobyte? - zapytać miał zlany krwiš Czarniecki, gdy odzyskał przytomnoć po postrzale w twarz, kiedy żołnierze unosili go z pola bitwy pod Monasterzyskami. Odtšd szrama została mu na twarzy, a blaszka zastępowała przestrzelone podniebienie. Ja nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli (wyrosłem) - mawiał Czarniecki do dostojników i magnatów, którzy krzywili się, gdy musieli zasiadać w senacie obok niego, "rycerza z prostej, szlacheckiej zagrody". Z soli - z dzierżawy żup solnych; z roli - z majštków ziemskich. Krwiš i złotem - odpowiedzieć miał Czarniecki na pytanie Rakoczego, księcia siedmiogrodzkiego, który w 1657 najechał ziemie Rzplitej, czym winien nagrodzić krzywdy wyrzšdzone Polsce. Lada jaka to niwa... zob. Kškol. Trzepaczka - przydomek nadany Czarnieckiemu przez żołnierzy po jego zwycięstwach nad Szwedami pod Chojnicami, Chorzelš i Działdowem. Tarant - koń deresz (a. kary, a. siwy) Czarnieckiego, który wg tradycji żegnał go leżšcego na łożu mierci, 16 Ii 1665, w Sokołówce. Czarniecki na koniu - obraz Piotra Michałowskiego, Warszawa, Muz. Nar. Czarniecki pod Kołdynkš - obraz (1870) Józefa Brandta, Warszawa, Muz. Nar. Pamiętniki - z okresu 1656-88 (wyd. 1836) Jana Chryzostoma Paska. Stefan Czarniecki - poemat w 12 pieniach (1858) Kajetana Komiana; hist. epopeja narodowa na wzór Eneidy Wergiliusza. Umarłych próżno płakać, próżno i żałować, Których sława pod niebo zwykła wylatować; Lecz stratę uważywszy, słuszna przy twym grobie, Cny Czarniecki, wypłakać Polsce oczy obie. (W. Kochowski, Niepróżnujšce próżnowanie (1614), Epigrammata polskie, Pamięć walecznemu wojewodzie.) Jak Czarniecki do Poznania Po swedzkim zaborze. Dla ojczyzny ratowania Wrócim się przez morze. (Hymn naradowy, 13-16; zob. Jeszce Polska...) Ty nie szukaj w ojcach winy, Ty nie wdawaj się w szyderstwo, Bo to potwarz i blunierstwo. (Z. Krasiński, Przedwit, 481-83 (1843); widmo St. Czarnieckiego odpowiada na gorzkie wyrzuty poety pod adresem przodków.) Czarnolas - wie w woj. radomskim, gdzie mieszkał Jan Kochanowski w swojej posiadłoci, na której miejscu znajduje się dzi romantyczny park, a tam, gdzie rosła słynna lipa (zob. Lipa czarnoleska), wznosi się pamištkowy obelisk; w Xix-wiecznym dworze - muzeum Kochanowskiego. Czarnoleskiej je rzeczy Chcę - ta serca uleczy! (C. Norwid, Moja piosnka (1), 40-41.) Zarówno w Siewierzu, Jak w Królewcu wybrzmiewał albo Sandomierzu, Gminny, sielski, uczony - kmiecy i królewski, Ten kasztelański Jana język Czarnoleski. (C. Norwid, Rzecz o wolnoci słowa, Xiii, 27-30.) Rzecz czarnoleska - tom wierszy (1929) Juliana Tuwima. Czarny - Kolor uważany na Wschodzie, wg tradycji, za symbol niższoci, niewoli, niskiego urodzenia; czerń dla żałoby to zwyczaj rzymski (por. Juwenal, 10, 245), zapożyczony u staroż. Egipcjan; przydomek niektórych władców a. rycerzy, np. Leszek Czarny, Zawisza Czarny; por. Barwa (Czarna). Czarna bandera piracka, niekiedy ozdabiana wizerunkiem czaszki i skrzyżowanych piszczeli; ang. Jolly Roger, dosł. 'Wesoły Roger'. Czarna Bess - klacz, zob. Turpin Dick. Czarna choroba - melancholia; łac. melancholia z gr. melas 'czarny'; chole 'żółć; gniew'; zob. Melancholia. Czarna dama - z sonetów Szekspira, kobieta, do której się poeta zwraca w sonetach 127-152 i którš kocha mimo jej niewiernoci; nie zidentyfikowana. Czarna flaga - "Czarnymi flagami" nazywano wojska kalifów bagdadzkich dlatego, że flaga Abbasydów była czarna (podczas gdy Fatymidów była zielona, a Omajjadów - biała); powiadano, że czarna zasłona wiszšca przed drzwiami Aiszy (zob.) użyta została jako choršgiew i dotšd uważana jest przez muzułmanów za więtš relikwię; por. wyżej Czarna bandera. Czarna gałka - oznaczajšca dawn., podczas balotażu (tajnego głosowania), głos przeciw przyjęciu do klubu. Czarna giełda - nielegalny, potajemny handel dewizami; por. niżej Czarny rynek. Czarna izba - w dawnym domu szlacheckim i chłopskim izba użytkowa, gdzie się gotuje na kuchni, prowadzi gospodarstwo, wychowuje dzieci i spędza się większš częć dnia; por: Biały (Biała izba). Czarna lista - spis osób podejrzanych, notowanych a. majšcych podlegać z jakich powodów dyskryminacji a. przeladowaniom. Czarna mogiła - działanie majšce na celu wywoływanie zjawisk nadnaturalnych przy pomocy złych duchów. Czarna międzynarodówka - iron. zakon jezuitów (od ok. 1873). Czarna moneta - w dawnej Polsce - miedziak. Czarna msza - nazwa więtokradczych niszy odprawianych dawn. przez satanistów, gdzie wzywano diabła zamiast Boga i dopełniano spronych ceremonii dla omieszenia i sprofanowania właciwego obrzšdku, w celu zyskania przychylnoci szatana. Czarna owca - osoba sprowadzajšca niesławę a. hańbę na swojš społecznoć a. rodzinę. Czarna polewka - czernina, zupa z kaczej krwi, podawana dawniej starajšcemu się o rękę panny na znak odmowy, rekuzy, podobnie jak w innych okolicach dawano arbuza (kawon), gę lub prosię na szaro, a. grochowy wieniec; por. Arbuz. Czarna potęga - ang. black power, hasło ruchu pewnych grup Murzynów w skupiskach (gettach) murzyńskich wielkich metropolii USA lat 1960., głoszšcego koniecznoć izolowania się Murzynów od społecznoci białych i wyższoć fizycznš i umysłowš Murzynów nad białymi. Czarna procesja - demonstracyjne wystšpienie przedstawicieli 141 miast królewskich w czasie obrad Sejmu Czteroletniego, którzy 2 Xii 1789 czarno ubrani wyruszyli powozami na Zamek i złożyli królowi i dygnitarzom sejmowym zredagowany przez Kołłštaja memoriał z żšdaniem zrównania w najistotniejszych prawach mieszczan ze szlachtš. Czarna Ręka - pop. nazwa, pod którš występujš tajne (często fikcyjne, jednoosobowe) organizacje szantażystów a. porywaczy, zwł. we Włoszech. Czarna robota - ciężka, męczšca, brudna, le płatna praca fizyczna. Czarna sotnia - ros. Cziornaja sotnia, nazwa nadawana od 1905 w Rosji carskiej bojówkom organizacji monarchistycznych, tworzonym przez policję z drobnego kupiectwa, rzemielników i lumpenproletariatu do walki z ruchami rewolucyjnymi, przez organizowanie napadów na instytucje robotnicze i ich działaczy oraz pogromów ludnoci żydowskiej i ormiańskiej. Czarna stopa - w łowiectwie - ziemia nie pokryta niegiem. Czarna szabla - zob. Szabla. Czarna mierć - mór, morowa zaraza, morowe powietrze, dżuma występujšca epidemicznie a. pandemicznie w rdw. Europie. Czarna wieża - zob. Wieża. Czarne berety - w Polsce - wojska pancerne. Czarne diamenty - węgiel jako bogactwo kraju, który go wydobywa; diament jest regularnš odmianš węgla pierwiastkowego, stšd nazwa. Czarne koszule - wł. camicie nere, faszyci włoscy; od noszonych przez nich w 1921-45 czarnych koszul. Czarne podniebienie - o człowieku majšcym poglšdy skrajnie reakcyjne. Czarne to piękne - ang. black is beautiful, hasło niektórych organizacji murzyńskich w USA lat 1960.; por. niżej: Jestem czarna, ale piękna. Czarno na bia...
Semi111