„Teorie literatury XX wieku. Podręcznik”
Anna Burzyńska Strukturalizm I
Epoka strukturalizmu
è Strukturalizm był bez wątpienia najbardziej ekspansywnym kierunkiem w dwudziestowiecznej humanistyce.
è Za jego początek przyjąć można umownie datę wydania Kursu językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussure’a (1857-1913) – czyli 1916 rok, jeśli za szczytowy moment jego rozwoju uznać fazę powojenną inspirowaną myślą Claude’a Levi-Straussa (ur.1908).
è Strukturalizm w teorii literatury rozwinął się pod wpływem przede wszystkim dwóch mocnych impulsów płynących ze strony językoznawstwa strukturalnego i antropologii strukturalnej. Inspiracje te określiły również dynamikę rozwojową kierunku:
a) W pierwszej fazie (do II wojny światowej) dało się dostrzec silniejsze wpływy teorii językoznawczych;
b) W drugiej fazie (po II wojnie światowej) na plan pierwszy wysunęły się inspiracje antropologiczne.
Najważniejsze zjawiska objęte terminem „strukturalizm” zazwyczaj porządkuje się w następujący sposób:
I. JĘZYKOZNAWSTWO:
Główne szkoły:
- Szkoła Genewska (Ferdinand de Saussure, Charles Bally),
- Szkoła Praska ( Roman Jakobson, Nikołaj Trubiecki),
- Szkoła Kopenhaska (Louis Hjemslev),
- Szkoła Amerykańska ( Franz Boas, Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Leonard Bloomfield).
II. ANTROPOLOGIA STRUKTURALNA – ETNOLOGIA:
- teoria Claude’a Levi-Straussa
III. LITERATUROZNAWSTWO:
Główne szkoły I orientacje:
- Praska Szkoła Strukturalna (Roman Jakobson, Jan Mukarovsky, Felix Vodicka, Bohuslav Havranek, Vilem Mathesius),
- poetyka lingwistyczna *teoria “późnego” Jakobsona),
- poetyka generatywna ( francuska szkoła narratologiczna),
- poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej),
- poetyki strukryralne lat 60.-80. (Tzvetan Todorov, Gerard Genette, Roland Barthes),
- poetyki intertekstualne lat 80. (Gerard Genette, Michael Riffaterre).
è Strukturalizm w literaturoznawstwie był również kierunkiem bardzo złożonym I zróżnicowanym wewnętrznie. Warto wyodrębnić dwa nurty problemowe:
1) POETYKI LINGWISTYCZNE – najsilniejsze inspiracje stanowiło językoznawstwo strukturalistyczne, zwłaszcza zaś de Saussure’owska teoria języka i językoznawstwa ogólnego oraz fonologia Nikołaja Trubieckiego. Na plan pierwszy wysunęła się w tym wypadku teoria języka poetyckiego, a najważniejszym zadaniem stało się określenie specyficznych właściwości tego języka w relacji do języka ogólnego. Wysiłki te podjęte zostały przez badaczy z kręgu Praskiej Szkoły Strukturalnej w latach 1926-1948 i kontynuowane były po wojnie na gruncie tak zwanej poetyki lingwistycznej „późnego” Jakobsona w latach 60.
2) GRAMATYKI LITERATURY – najistotniejsze okazały się wpływy myśli antropologicznej Claude’a Levi-Straussa. Za umowny początek nurtu najczęściej przyjmuje się więc datę publikacji słynnej Antropologii strukturalnej Levi-Straussa, czyli 1958 rok. Szczególnego znaczenia nabrała idea ogólnej gramatyki literatury podjęta zwłaszcza przez literaturoznawców z kręgu francuskiej szkoły narratologicznej. Istotą rolę odegrały inspiracje analizami morfologicznymi bajki magicznej podjęte w latach 20. XX wieku przez rosyjskiego folklorystę Władimira Proppa oraz ideą gramatyki transformacyjno-generatywnej językoznawcy amerykańskiego Noama Chomsky’ego.
De Saussure i wczesny strukturalizm
è Wprawdzie głównym przedmiotem zainteresowań badawczych de Saussure’a był sanskrypt i językoznawstwo indoeuropejskie, to jednak do historii przeszły wykłady z językoznawstwa ogólnego, które wygłaszał na Wydziale Humanistyki Uniwersytetu Genewskiego w latach 1906-1911.
è Nie bez powodu de Saussure rozpoczynał swoje rozważania od wyznaczenia najważniejszych zadań językoznawczych – jako dyscypliny naukowej, ogólnej i autonomicznej. Za jedno z podstawowych przedsięwzięć tak rozumianej nauki należało uznać:
Zbadanie sił działających w sposób stały i powszechny we wszystkich językach i wydobycie praw ogólnych, do których można by sprowadzić wszystkie zjawiska występujące w ich historii.
è Powodzenie tego zamysłu gwarantować miało przede wszystkim bardzo precyzyjne określenie p[przedmiotu badań. Przedmiotem tym nie mogła stać się „mowa” – zróżnicowana, skomplikowana wewnętrznie, „rozdwojona” – jednocześnie indywidualna i społeczna, stała i zmienna historycznie, wymagająca odwołań do wielu różnych dziedzin. Został nim uniwersalny i abstrakcyjny „system” języka.
è Pierwsze zdania Kursu… ujawniały więc bardzo wyraźnie intencje badacza – chodziło mu przede wszystkim o oczyszczenie pola dociekań ze zmienności i wieloznaczności, a dzięki temu – o możliwość oparcia tworzonej właśnie dyscypliny na mocnych i niewzruszonych podstawach. Przedmiotem językoznawstwa ogólnego stał się SYSTEM JĘZYKOWY (langue), nie zaś MOWA (langage) czy WYPOWIEDŹ JEDNOSTKOWA (parole).
è Język został zdefiniowany jako spójny i całościowy system wzajemnych powiązań i relacji wszystkich poszczególnych elementów. De Saussere wyodrębnił przy tym najmniejsze (elementarne) niepodzielne cząstki językowe istniejące na poziomie dźwiękowym (FONEMY).
è Każdy element języka istniał tylko dzięki różnicom dźwiękowym, a w dalszej konsekwencji – dzięki różnicom pojęciowym – nie miał natomiast wartości samodzielnej.
STRUKTURA/SYSTEM- to inaczej: układ, budowa, organizacja wewnętrzna, konstrukcja. Na przełomie wieków XIX i XX oraz na początku wieku XX pojawiał się on również między innymi u filozofa niemieckiego Wilhelma Diltheya („struktura psychiczna”), w psychoanalizie Sigmunta Freuda („struktura nieświadomości”), a nieco później także w fenomenologii literatury Romana Ingardena („struktura dzieła literackiego”).
Kategoria „struktury” upowszechniła się po 1929 roku (I Międzynarodowy Kongres Językoznawców Pradze) w wyrażaniu „struktura danego systemu” – a więc jako określenie dotyczące wewnętrznej organizacji systemu języka.
Najpełniejsze ujęcie terminu zaproponował jednak filozof, psycholog – strukturalista szwajcarski Jean Piaget w 1968 roku. Koncepcja Piageta wyróżniała następujące właściwości struktury:
- CAŁOŚCIOWOŚĆ – struktura nie jest sumą składników, ale całością o określonej, bardzo spójnej (systemowej) organizacji wewnętrznej – każdy element funkcjonuje w ścisłych zależnościach od innych elementów, istnieje priorytet całości nad częściami;
- PRZEKSZTAŁCENIA – struktura jest dynamiczna, zdolna do wewnętrznych procesów transformacyjnych;
- SAMOSTEROWNOŚĆ I ZAMKNIĘCIE – struktura nie odwołuje się do niczego poza sobą, aby usprawiedliwić własne procedury transformacyjne;
- FUNKCJONALIZM – każdy element pełni określoną funkcję w strukturze i ze względu na tę funkcję jest badany lub opisywany;
- PRAWIDŁOWOŚCI I HOMOLOGIE – na podstawie struktur niższego rzędu możemy określić prawa rządzące strukturami wyższego rzędu.
è Związek znaku i znaczenia miał więc charakter ARBITRALNY, a niezależność znaku od rzeczywistości umacniała dodatkowo teza dotycząca jego wewnętrznej konstrukcji – w systemie de Saussure’a ZNAK JĘZYKOWY definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifiant=znaczącego) i pojęcia (signifie=znaczonego).
è Dzięki takim założeniom mógł badać system językowy IMMANENTNIE. Tym samym realizował się postulat również bardzo mocno sformułowany przez badacza już na wstępie: „język jest sam w sobie całością i zasadą klasyfikacji”.
è Język miał więc być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego, a nie z diachronicznego (historycznego) punktu widzenia. Dzięki uwolnieniu języka od związków z rzeczywistością i historią, a także od uwikłań społecznych i psychicznych oraz od przygodności mowy – mógł on stworzyć również maksymalnie „czystą” naukę o języku, w której centrum umieścił abstrakcyjny system.
è Tłumaczył de Saussere – wartość figur zależy od ich położenia na szachownicy, tak również w języku każdy składnik przybiera określoną wartość dzięki opozycji do wszystkich innych składników.
è Na plan pierwszy wysunie się tutaj zamiar stworzenia autonomicznej wiedzy o literaturze opartej na mocnych podstawach naukowych.
znaczące ( signifiant) obraz akustyczny drzewo
ZNAK JĘZYKOWY = ---------------------------- = ----------------------= --------------------
Znaczone (signifie) pojęcie „drzewo”
W jego koncepcji najistotniejsze było to, że ciągom dźwiękowym („obrazom akustycznym”) odpowiadały pojęcia ogólne, a nie rzeczywiste przedmioty, oraz że związek między dźwiękami i pojęciami miał charakter arbitralny.
Praska Szkoła Strukturalna
è W 1920 roku językoznawca i literaturoznawca rosyjski Roman Jakobson (1896-1982) opuścił Moskwę i udał się do Pragi, w której stał się jednym z głównych inicjatorów utworzenia Praskiego Koła Lingwistycznego. Do głównych przedstawicieli należeli także: Jan Mukarovsky (1891-1975), Felix Vodicka, Vilem Mathesius, Bohuslav Havranek i Nikołaj S. Trubiecki.
è Pochodząca z 1927 roku praca pod tytułem Problemy badania literatury i języka (którą Tynianow napisał wspólnie z Jakobsonem) była już bardzo wyraźnym sygnałem tworzenia zupełnie nowego programu badawczego. Kategorią nadrzędną stał się system języka literackiego, a głównym zadaniem – analiza funkcjonalności jego elementów. Pojawiły się liczne nawiązania do terminologii de Saussure’owskiej.
è Głównym zadaniem strukturalistów praskich stało się twórcze rozwinięcie i uzupełnienie koncepcji de Saussere’a na gruncie językoznawstwa oraz zaadaptowanie de Saussure’owskiej idei języka do opisu języka poetyckiego, zaś jego koncepcji językoznawstwa ogólnego – do określenia zadań nauki o literaturze. W 1929 roku, na I Kongresie Slawistów, badacze czescy przedstawili tak zwane Tezy Praskiego Koła Lingwistycznego, które można było uznać już za dojrzały manifest szkoły.
è Stawiając kwestię poetyckości w centrum zainteresowania nauki o literaturze, podkreślali zarówno podobieństwa między językiem poetyckim a systemem języka ogólnego, jak i istotne różnice dzielące te języki. Za jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (AUTOTELICZNOŚĆ). Inną cechą – okazała się AKTUALIZACJA różnych poziomów systemu języka, w więc wydobycie na plan pierwszy i wyróżnienie takich poziomów, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie być zauważone.
è W Tezach pojawiała się również wstępna próba określenia specyfiki funkcji poetyckiej – to znaczy wyeksponowania samych znaków językowych.
è Przeciwstawiali się jednak strukturalistycznemu immanentyzmowi, którego niebezpieczeństwo dostrzegali zwłaszcza w ewentualnych próbach bezkrytycznej adaptacji myśli de Saussure’a do wiedzy o literaturze.
è Badacze z Koła Praskiego zaproponowali w swoim manifeście również szczegółowy program badań nad poszczególnymi poziomami języka poetyckiego- zarówno nad jego stroną brzmieniową, jak i nad materiałem leksykalnym i składnią.
è Strukturaliści prascy pytali o specyfikę literatury i również dla nich specyfika ta przejawiała się przede wszystkim w języku.
è Głównymi terminami teorii literatury spod znaku Szkoły Praskiej stały się, obok języka poetyckiego, także STRUKTURA, ZNAK oraz FUNKCJA.
è Mukarovsky „W czym się przejawia POETYCKOŚĆ?” – pytał na przykład w pracy pod tytułem Co to jest poezja? (1933) – i jak na strukturalistę przystało, starał się udzielić odpowiedzi jednoznacznej, poszukując uniwersalnej i ponadczasowej cechy poetyckości. Treść pojęcia „poezja” może się zmienić, natomiast funkcja poetycka zawsze będzie pozostawała taka sama.
è Poetyckość była zatem dla Jakobsona zjawiskiem antynomicznym – jej specyfiką okazywała się jednoczesna tożsamość znaku z przedmiotem i brak tej tożsamości.
è Język poetycki wykorzystywał więc ogólne mechanizmy językowe i realizował funkcje komunikacyjne, ale jednocześnie przeciwstawiał się im, skupiając uwagę wyłącznie na sobie, nie zaś na przekazywanej informacji.
è Z kolei w opublikowanym w 1940 roku artykule pod tytułem O języku poetyckim Jan Mukarovsky dokonał syntezy najważniejszych przeświadczeń na temat specyficznych cech języka literatury.
è Język poetycki uznany został przez niego za część systemu językowego i za jeden z języków funkcjonalnych.
è Mukarovsky – poszukiwał jednak takiego sposobu określenia specyfiki tego języka, który będzie miał charakter absolutnie uniwersalny – ponadczasowy i trans historyczny, a przy tym niezależny od rozmaitych tradycji i konwencji literackich.
è „Celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne”. Funkcja ta mogła pojawiać się również w innych odmianach języka. W języku poetyckim natomiast odgrywała główną rolę – kierując uwagę odbiorcy na sam znak językowy.
FUNKCJE JĘZYKOWE/ FUNKCJE JĘZYKOWE DZIEŁA LITERACKIEGO – według językoznawcy niemieckiego Karla Buhlera, język pełni określone funkcje w podstawowym układzie komunikacyjnym: nadawca – komunikat – odbiorca.
A) Zespół odniesień komunikatu językowego do rzeczywistości pozajęzykowej nazwany został przez niego FUNKCJĄ PRZEDSTAWIAJĄCĄ (Darstellung)
B) Relacja między komunikatem językowym a jego nadawcą – FUNKCJĄ EKSPRESYWNĄ (Ausdruck)
C) Relacja między komunikatem językowym a odbiorcą – FUNKCJĄ IMPRESYWNĄ (Appel)
Model ten został zaadaptowany również do opisu funkcjonowania komunikatu literackiego i jednocześnie rozbudowany o występowanie jeszcze jednej funkcji – FUNKCJI ESTETYCZNEJ – funkcja ta oznacza odnoszenie się komunikatu literackiego do samego siebie.
Model Jakobsona zakładał dodatkowo występowanie jeszcze dwóch funkcji – FUNKCJI METAJĘZYKOWEJ informującej o regułach kodu językowego, w którym został sformułowany komunikat, oraz FUNKCJI FATYCZNEJ (oznaczającej istnienie w języku elementy służące samemu podtrzymaniu kontaktu między nadawcą i odbiorcą.
Struktura artystyczna
Mukarovsky bardzo świadomie posługiwał się również kategorią struktury, precyzyjnie nazywając jej cechy.
è Zwracał uwagę na to, że struktura jako „jedność znaczeniowa” jest czymś znacznie więcej niż tylko całością wynikającą z „prostego dodawania części składowych”.
è „Strukturalna całość wyznacza każdą ze swych części i na odwrót – każda z owych części wyznacza tę właśnie, a nie inną całość”.
è W pojęciu struktury artystycznej uwydatniamy cechę bardziej szczególną niż sama zależność między całością a jej częściami.
è Istotną cechą myślenia Mukarovskiego o strukturze było właśnie to, że nadawał on jej „charakter energetyczny i dynamiczny”. „Energetyczność” struktury oznaczała funkcjonalność poszczególnych jednostek składowych w relacji do całości strukturalnej. „Dynamiczność” wyrażać miała zdolność struktury do ciągłych wewnętrznych przekształceń. Struktura jako całość w ujęciu Mukarovskiego znajdowała się w „nieustannym ruchu”, ruch ten jednak przebiegał tylko w jej wnętrzu.
è Istotnym aspektem całego przedsięwzięcia strukturalistycznego jest stworzenie systemowej nauki o literaturze i że zadaniem tej nauki ma być precyzyjne uporządkowanie zróżnicowanego uniwersum literatury.
W stronę semantyki
MUKAROVSKY – Dzieło literackie charakteryzowało się w jego ujęciu złożoną i wielopoziomową strukturą semantyczną. Strukturę tę tworzyły wewnętrzne relacje znaczeniowe między elementami dzieła, wzajemne związki tych elementów i całego dzieła z systemami norm określonych tradycji, a także relacje dzieła z nadawcą i odbiorcą w aktach komunikacji oraz poznawcze odniesienia dzieła – zawarte w nim modele rzeczywistości.
è W zdaniu „sukcesywnie realizowany kontekst” a w toku analizy semantycznej zdania można było określić podstawowe zasady jego budowy znaczeniowej:
1) Zasada JEDNOŚCI SENSU ZDANIA – określająca uczestnictwo wszystkich
jednostek semantycznych zdania w tworzeniu sensu całościowego;
2) zasada AKUMULACJI ZNACZENIOWEJ – odnosząca się do następstwa jednostek semantycznych i ich kontekstowych modyfikacji;
3) zasada OSCYLACJI POMIĘDZY STATYKĄ A DYNAMIKĄ ZNACZENIOWĄ – wyrażająca napięcia między odniesieniem do rzeczywistości każdej jednostki semantycznej użytej w zdaniu i zmianami znaczenia wynikającymi z jej umieszczenia w określonym kontekście;
Oswajanie historii
Formaliści rosyjscy (Szkłowski, Eichenbaum, a zwłaszcza Tynianow) próbowali wyizolować proces historycznoliteracki z historii ogólnej i określić reguły jego wewnętrznych przemian.
è W rozprawie O języku poetyckim Mukarovsky badał zmienność historyczną języka poetyckiego w relacji do zmian zachodzących w języku narodowym.
è Vodicka w rozprawie pt.: Historia literatury. Jej problemy i zadania (1942) formułował bardzo dojrzały projekt naukowy – podstawy teoretyczne i metodologiczne dla badań historycznoliterackich. Postulowana koncepcja historii literatury zawierała trzy podstawowe zespoły zadań:
a) Wyznaczony przez obiektywne istnienie dzieł literackich tworzących szereg historyczny obejmujący badanie immanentnego rozwoju struktury literackiej, niezależnie od autorów i odbiorców;
b) Zajmujący się badaniem genezy, a także określeniem napięć między literackim zamiarem pisarza a współczesną strukturą literacką;
c) Będący analizą recepcji
Szkoła Praska zakończyła swą działalność w 1948 roku.
Jakobson i funkcja poetycka
Rok 1960 Poetyka w świetle językoznawstwa. Dla Jakobsona bardzo ważne było ujęcie specyfiki literatury w perspektywie komunikacyjnej.
...
Kaacha91