LITERATURA PIĘKNA, 26.11.2013, godz. 08.00 – 09.30
Teatr średniowieczny.
Ma swój początek w teatrze liturgicznym; na ołtarzu leżał krzyż pokryty białym płótnem, a ksiądz przebrany w białe szaty siedział obok ołtarza. Od tego wziął swój początek teatr chrześcijański. Początkowo teatr średniowieczny był teatrem ściśle obrzędowym, czyli powiązany był z liturgią i dlatego nazwano go liturgicznym. Pokazywany był tylko raz do roku w Wielkanocny poranek, a wygłaszający tekst przemawiali wyłącznie po łacinie i tylko słowami Ewangelii. W kościele katedralnym albo klasztornym wydzielano na teatr osobne miejsce, np. boczną kaplicę, gdzie mógł się pomieścić lud. Był to więc pierwszy podział na widownię i scenę.
Główną dekorację stanowił pusty Grób Pański. W grobie znajdował się porzucony całun, a więc pierwszy wykorzystywany rekwizyt. Całunu pilnował anioł (grany przez mnicha lub kleryka), tym samym tworząc pierwszą postać teatralną. Mnisi zarzucali sobie na głowę humerały (rodzaj chust), byli więc podobni do kobiet i w ten sposób odgrywali postaci Trzech Marii zmierzających do grobu, aby namaścić ciało Zbawiciela. Marie, powiadomione przez Anioła, że Chrystus zmartwychwstał, biegły po apostołów i wraz z nimi ponownie przybywały do grobu. Mnich odgrywający rolę św. Piotra potykał się, naśladując św. Jana i tym samym tworząc pierwszą postać komiczną.
Z biegiem czasu dramatyzacja objęła i Wielki Piątek, czyli sceny poprzedzające Wielkanoc, kiedy Trzy Marie odprowadzają ciało Zbawiciela do grobu. Początkowo były surowe i powściągliwe; obszerne widowiska z czasem otrzymały bogatą oprawę rzeźbiarską i malarską. W wielu krajach europejskich grób miał postać ozdobnego sarkofagu, który w Wielki Piątek był osłaniany drogocenną tkaniną. Figura Chrystusa składana do grobu w Wielki Piątek miała ruchome ramiona. Zabieg ten działał na wyobraźnię wszystkich będących w tym czasie w kościele, gdyż na ich oczach figura ‘ożywała’. W poranek Wielkanocny figurę wciągano ponad sklepienie na sznurach, tak że wzlatywała ze wzniesionymi rękami, na których błyszczały krwawe ślady, jako symbol tryumfalnego błogosławieństwa. Dopiero wtedy odsłaniano grób i zaczynano grę właściwą.
W X wieku w tekstach są udzielane wskazówki dla duchownych dotyczące ich zachowania jako aktorów. Wskazówki reżyserskie są zwiane z kościelnym nabożeństwem. W Polsce kolebką teatru liturgicznego był Kraków. Pierwsza księga z pełnym tekstem Nawiedzenia Grobu powstała być może w I pol. XIII wieku. Widoczna istota teatru, a więc sytuacja, gdzie ktoś gra coś i przez to oddziaływuje na drugą osobę, która przeżywa jakieś emocje.
W tamtych czasach tylko wykształceni ludzie wiedzieli, że w starożytności istniały widowiska zwane theatra. W klasztorach czytywano i przepisywano komedie Terencjusza cenione za styl, ale ich przeznaczenia dokładnie nie rozumiano. Nie zdawano sobie sprawy, że poprzez widowiska Nawiedzenia Grobu Pańskiego odnawiano po wiekach zanikłą sztukę teatru.
Elementy nowatorskie.
Najdawniejszy teatr średniowieczny ma do czynienia z 3 elementami:
· mieszanie się publiczności z aktorami
· stworzenie szeregu podwyższeń czy niedużych konstrukcji dla umiejscowienia poszczególnych scen (grób, ogród, kram korzennika)
· wykorzystanie przestrzeni pomiędzy tymi podwyższeniami i konstrukcjami jako przestrzeń do gry
Na tych zasadach będzie opierać się rozwój teatru od X do XV wieku.
Misteria.
Dalszy rozwój teatru chrześcijańskiego przyniósł następujące zmiany:
· poszerzenie kręgu tematycznego i wyłączenie widowiska z liturgii
· udramatyzowanie wszystkich ważniejszych epizodów Starego i Nowego testamentu
Powstawały nowe utwory, zwane misteriami (tak je nazywano we Francji). Łacina została wyparta w nich przez języki ludowe, czyli te, którymi wierni mówili na co dzień. Misteria początkowo wystawiano w kościołach, potem przeniesiono się na cmentarze, a następnie tam, gdzie istniała przestrzeń, w której można było zbudować dekoracje (np. rynki miast, pola pod miastami). Misteria trwały nawet kilka dni i były wystawiane na koszt miasta.
Inscenizacja. Podstawą dekoracji były mansjony (mansjo – dom), dające wyobrażenie o kolejnych miejscach wydarzeń. Przybierały one różne kształty, odwołując się do wyobraźni widzów. Retoryka tych dekoracji była z góry określona widzom, np. wejście do piekła miało okutą bramę, z której buchał ogień; Pałac Arcykapłana otoczony był kolumnami. Mansjony budowano na wielu kondygnacjach. Uczono się retoryki postaci i kostiumów.
Relacje aktor – widz. Mansjony o zwartej zabudowie budowane na rynku miejskim umieszczano na drewnianym pomoście; był to rodzaj proscenium. Kiedy aktor stawał na proscenium, to widzowie rozumieli, że postać stoi pod gołym niebem. Kiedy postać miała znaleźć się w konkretnym miejscu, aktor wchodził do konkretnego mansjonu. Postaci na oczach widzów odbywały długie podróże, wędrując z jednego miejsca do drugiego. Takie opowiadanie historii w konwencji wielu wydarzeń na raz nazywamy sceną symultaniczną, a więc chodzi tu o równoczesność. To bardzo ważna cecha tamtego okresu.
Aktorami byli przeważnie obywatele i mieszczanie, często zrzeszeni w jakimś pobożnym bractwie. W najdonioślejszych rolach nosili strój kościelny i recytowali tekst zgodnie z liturgią chrześcijańską. Pospolite figury aktorzy grali wzorując się na kupcach i rzemieślnikach, nie szczędząc im przy tym rysów karykaturalnych. Skala aktorstwa w misteriach przebiegała więc od wzniosłości do trywialnego komizmu.
Tekst dramatu.
Pierwszym tekstem grywanym jako część misterium był Lament Matki Boskiej, najpiękniejszy tekst lamentacji, bardzo często wykonywany przez aktorów w widowiskach staropolskich. To pieśń maryjna poświęcona Matce Boskiej i jej Synowi. Niezwykłość tekstów maryjnych polega na tym, ze ich bezimienni składacze (a więc osoby odpowiedzialne za powstanie tych tekstów) próbowali samodzielnej pracy poetyckiej.
Inny przykład stanowi Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. To pierwszy tekst w całości zachowanego tekstu misterium. Autor to Mikołaj z Wilkowiecka, a po raz pierwszy ukazał się w 1580 r. Prolog poprzedzony jest instrukcją, czyli kiedy i jak ów tekst zrealizować (między Wielkanocą a Wniebowstąpieniem, za zgoda władz duchownych, w kościele albo na cmentarzu, misterium liczy 35 postaci, ale można je odegrać w 21 osób, jeżeli część aktorów odegra kilka ról). Autor napisał tę instrukcję, gdyż doskonale znał konwencje i prawa, którymi rządzi się teatr. Elementem podstawowym jest tutaj tekst. W Polsce Kazimierz Dejmek wystawiał tę sztukę, szanując wierność tekstu.
W Historyji sporo jest uwag dotyczących kostiumów i gry aktorskiej, w których widać ich związek z liturgią. Chrystus ma się ubrać w albę, albo w stołę, albo w kapę. Chrystus i szatani przemawiają w wysokich rejestrach, mówią długimi frazami z charakterystycznymi zmianami barwy głosu i wysokości tonu. W misterium są także obrazki obyczajowe i komediowe, bardzo lubiane przez publiczność, np. zakup wonnych olejków u kupca Rubena, gdzie rozmowa została napisana w sposób naśladujący mowę potoczną.
Mirakle - usytuowały się obok misteriów; są to sztuki o świętych. Dawały dramaturgowi niezliczone możliwości wykorzystywania tematyki; nie było ograniczeń tak jak przypadku misterium. Rozwinęły się we Francji i dotyczyły cudów Najświętszej Panny, pomagającej ludziom. Dzieliły się na różny punkt odniesienia, w którym kluczową rolę odgrywał cud:
· cud jest punktem szczytowym akcji
· cud jest niezbędny do rozwiązania wątku, przesłonięty przez materiał dramaturgiczny świecki
· cud jako dodatek do zupełnie świeckiego tekstu
Składały się z dwóch części: w pierwszej przedstawiano grzechy bohatera, a w drugiej cuda, skruchę bohatera i w końcu odnalezienie właściwej drogi.
Moralitet - wysunął na pierwszy plan zwykłego człowieka. Każdy mógł zostać bohaterem. Najsł...
attina