Maria Konopnicka- dym.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

MARIA KONOPNICKA

Dym

Ile razy spojrzała w okno swej izdebki, tyle razy wiǳieć go mogła, jak z ogromnego

komina fabryki walił siwym słupem. Nieraz nawet umyślnie odrywała od roboty stare

swoje oczy, aby rzucić na niego choć jedno spojrzenie. W spojrzeniu tym była ǳiwna

błogość i jakby pieszczota. Luǳie szli i przechoǳili, śpiesząc w różne strony, rzadko

który spojrzał w górę w kierunku komina, jeszcze rzadszy zauważył siną smugę dymu.

Ale dla niej dym ten miał szczególne znaczenie, mówił do niej, rozumiała go, był w jej

oczach niemal żywą istotą.

Kiedy o wczesnym brzasku na opalowym¹, mieniącym się barwami jutrzni tle nieba,

dym rozkłębiał się nad kominem w krągłych, czarnych runach, roznosząc ostrą, gryzącą

woń saǳy, wieǳiała ona, że tam jej Marcyś w kotłowni przy palenisku stoi, ognie za-

nieca, miarkuje, rozkłada, wysoki, smukły, gibki, w granatowej płóciennej bluzie, spiętej

skórzanym pasem, w lekkiej furażerce²na jasnych włosach, z szeroko odwiniętym u szyi

kołnierzem.

— Ocho — szepnęła wtedy, uśmiechając się — Marcyś …

Istotnie . Z gorliwością nowicjusza³sypał na palenisko węgiel, kosz za koszem,

za siebie i za palacza pracując, dumny ze swojej świeżej godności kotłowego. A razem

z tym wielkim, jasnym płomieniem wybuchały mu w duszy pieśni, którymi się kotłownia

rozlegała od świtu do nocy.

Wkrótce jednak czarne kłębiska dymu bielały, rzedły, stawały się lżejsze, aż wskroś

pogodnych błękitów wybiły w górę lekkim, równym słupem.

Ten widok wlewał w serce wdowy radość i pogodę.

— Wszystko dobrze… — szeptała — wszystko dobrze, Bogu Najwyższemu ǳięki!

I krzątała się po ubogiej izdebce, zaścielając łóżko swoje i synowski tapczan, zamiatając

Matka, Syn

śmieci starą brzozową miotłą i rozpalając na kominku drewka do południowego posiłku.

Wtedy to na wprost wielkiego fabrycznego komina z wspaniałą kitą dymu wznosiło

się w błękity cienkie, sinawe pasemko sponad dachu facjatki⁴, gǳie mieszkała wdowa;

pasemko tak wątłe i nikłe, jak tchnienie starych piersi, co je wydobywały z ogniska.

Ale młody kotłowy zawsze to pasemko dostrzegał. A nie tylko je dostrzegał, ale się

do niego uśmiechał. Wieǳiał on dobrze, że tam, u komina, stara jego matka w bieluch-

nym czepcu na głowie, w tołubku⁵, przepasanym różowym fartuchem, drobna, zawiędła,

zgarbiona szykuje dla niego jakiś barszcz wyśmienity lub wyborny krupnik. Zdawało mu

się nawet czasem, że wyraźnie czuje smakowitą woń tych specjałów⁶.

Z podwójnym tedy zapałem dorzucał na palenisko świeżą szuﬂę węgla i, podczas kiedy

palacz po głowie się drapał, on, stojąc jedną nogą na podmurowaniu, zwinny i giętki, za

dwóch nastarczał⁷ w robocie.

I tak naprzeciw siebie szły w niebo te dwa oddechy: fabryki i facjatki, niknąc w przej-

rzystych lazurach⁸, może łącząc się w nich nawet.

¹ — drogocenny kamień barwy mlecznej, mieniący się barwami tęczy.

² — czapka wojskowa bez daszka.

³ — człowiek nowy, który niedawno wziął się do jakiejś pracy.

⁴ — izba na poddaszu.

⁵ — malowany kaan.

⁶ — smaczna (często również: wyszukana) potrawa.

⁷ — zapewniać odpowiednią ilość czegoś.

⁸ — błękit nieba, barǳo intensywny i czysty.

Ku południowi dym fabryczny rzedniał nieco; olbrzymie płuca machin zwalniały swą

pracę, wypuszczone pary przeszywały raz i drugi powietrze ostrym, przykrym świstem,

a chłopak, jak huragan, do izdebki wpadał.

— Mamo, jeść — wołał już od progu, a cisnąwszy furażerkę na stół, biegł do klatki

Ptak

z kosem, wiszącej w okienku. Kos, jak tylko chłopaka obaczył, wydawał gwizd przeciągły,

do fabrycznej świstawki podobny, a potem zaczynał swoje zwykłe kuranty⁹, których go

nauczył Marcyś. Chłopak stawał przed klatką, kładł ręce w kieszenie i gwizdał także. Aż

się ściany trzęsły od gwizdania tego.

A matka rozpościerała tymczasem na stole piękną, żółtą serwetę, w niebieskie jelenie

Jeǳenie

wyrabianą, i stawiała głęboką fajansową wazkę krupniku, barszczu z rurą albo grochówki

z węǳonką, albo też zacierek, jak tam wypadło. Obok wazki występował na stół chleb

w dużym bochnie, główna tego posiłku podstawa.

Znikał on też prawie w połowie, ledwo się chłopak przysunął do niego. Kawał za

kawałem krajał, w miseczce z solą maczał, a precz dogadywał:

— Dobry chleb, mamo!

— Dobry, synku — odpowiadała za każdym razem wdowa. — Jeǳ z Bogiem, jeǳ!

Na chwałę Panu Jezusowi i Matce Jego Przenajświętszej…

Chłopak nie dawał się prosić, a razem z chlebem znikała i zawartość misy.

— Dobry barszcz, mamo — mówił wtedy.

Matka już od kilku chwil jadła coraz wolniej. Mieszała łyżką w talerzu, dmuchała

Jeǳenie, Matka,

Poświęcenie, Syn

w niego. Ale barszczu nie ubywało jakoś. Kiedy więc chłopak wymiótł, co miał przed

sobą, i wąsiki runiejące¹⁰wierzchem ręki otarł, pytała skwapliwie:

— A może byś, synku, jeszcze… Mnie ǳiś coś nie barǳo jakoś…

Chciała mu dać poznać, że jej nie smakuje, ale bała się wyraźnym kłamstwem Boga

obrażać, bo barszcz był doskonały.

— A no — mówił chłopak — kiedy mama nie je…

Podstawiała mu z pośpiechem swój talerz, mówiąc:

— Jeǳ, ǳiecko, jeǳ! Na chwałę Panu Jezusowi…

Chłopak tedy znów się zabierał do łyżki po swojemu.

— Co mama chce od tego barszczu? — pytał. — To królewski barszcz!

— Byłby on, byłby, synku — odpowiadała mrugając oczami — tylko że mi do niego

bobkowego liścia¹¹ przybrakło…

Zdarzało się, że nie dojadał.

Zlewała wtedy resztę w glinianą ryneczkę i stawiała w kominku, tak aby syn nie spo-

strzegł tego…

Tę resztę uważała już za wyłączną swoją własność i, kiedy chłopak wyszedł, posilała

się nią, dogryzając ostatków chleba.

Wszystko to odbywało się z niezmierną szybkością. Młody kotłowy chwilowo zastę-

Matka, Miłość, Syn

powany tylko bywał w południe i śpieszyć się musiał. Zaledwie zjadł, żegnał się szero-

kim znakiem krzyża, całował matkę w zapracowaną wychudłą rękę, chwytał furażerkę,

a gwizdnąwszy na pożegnanie kosowi, zbiegał w trzech susach z facjatki na dół. Wdowa

stawała wtedy w pośrodku izdebki z zebraną ze stołu serwetą w ręku i słuchała grzmiącego

tupotu nóg synowskich z trwożnym i błogim zarazem uśmiechem.

— Święty Antoni! — mówiła, kręcąc głową — z leceniem takim! Nogi jeszcze po-

łamie… schody porozbĳa…

I stała tak zasłuchana, dopóki nie huknęły na dole drzwi od sionki i nie przebrzmiało

echo tej szalonej kanonady¹²nóg młodych i silnych. Wtedy dopiero kończyła składać ser-

wetę, zmywała statki, ogarniała ogień popiołem, a siadłszy u okna, łatała synowską oǳież

i bieliznę.

Jeśli to było lato, długo jeszcze, barǳo długo wiǳieć mogła dym, walący z fabrycz-

nego komina. Czasami to się tak zapatrzyła w niego, że i robota wypadła jej z ręki…

ǲiwne bo przybierał kształty i barwy.

⁹ — melodia wygrywana regularnie przez zegary co kwadrans, co pół goǳiny lub goǳinę.

¹⁰ — młoda zieleń świeżo wyrosłego zboża; tu: młody zarost twarzy.

¹¹ y — liść laurowy, używany jako przyprawa do zup, sosów itp.

¹² — odgłos wystrzałów broni palnej; przen.: w ogóle każdy huk, hałas.

Dym



To jak żelazna gaǳina¹³, wywĳał się sam z własnych przegubów¹⁴, coraz dalej, coraz

wyżej; to jak leciuchna zasłona, w powietrzu wiał, siejąc przed siebie obłoczki różane; to

jak z kaǳielnicy, prosto w górę szedł, wełniąc się¹⁵miękko po krajach; to jak olbrzymi

pióropusz, pod słońce się palił, z komina, jak z hełmu, za wiatrem wiejąc; to się w jakieś

postacie cudne wydłużał, w jakieś mary nieziemskie, jakieś wiǳenia…

Czasem go wiatr wydymał, jak żagle wielkiego statku; czasem rozrywał, niby kłęby

pakuł¹⁶; czasem pęǳił, jak tuman czarniawy. A zadżdżyło się¹⁷ na świecie, to chmurą

ciężką nad kominem stał, i płatami po dachach się wieszał, i tłukł nad ziemią, nie wieǳąc,

kędy się ǳiać.

Gdy przyszła zima, zapalała wdowa lampkę u komina i robiła przy niej grube na sprze-

daż pończochy.

Ale choć od okienka wiało sroǳe i szron aż do izby zalatywał przez spróchniałe ramy,

Potwór

podchoǳiła do niego co raz, żeby na fabrykę spojrzeć.

Gorzała ona wprost facjatki długim szeregiem oświetlonych okien, huczała wewnętrz-

ną pracą płuc swoich olbrzymich, szczękała żelastwem, dźwięczała biciem młotów, zgrzy-

tała zębami pił, syczała żądłami topionych metalów. Dym, który teraz na tle głębokiego

granitu niebios walił z jej komina, płomienny był, ogniami ziejący, snopy iskier ciskał,

jak race.

Szerokie łuny od niego skroś nieba szły i het, precz, odbĳały wielkie ciche zorze…

Patrzała na nie wdowa w zadumaniu.

Z zadumy tej wyrywało się gwizdanie kosa, który, rozbuǳony światłem, bĳącym

z fabryki w okienko, zaczynał wycinać swoje kuranty. W izdebce robiło się weselej, ogień

trzeszczał na kominku, a kos darł się aż do ogłuszenia. A kiedy na niebie księżyc w pełni

stanął, całe ono wiǳenie ogniste topniało w blaskach miesięcznych.

Późnym wieczorem dopiero wracał syn i od progu już znowu wołał:

Matka, Pobożność, Syn

— Mamo, jeść!…

A razem z tą młodą, silną postacią wstępowało w progi izdebki wesele, śmiech i swo-

boda. Z mniejszym już teraz pośpiechem posilał się chłopak, opowiadał przez chwilkę

to i owo rozpytującej się go o ubiegły ǳionek matce, po czym zaczynał szeroko ziewać,

przeciągać się, kos nawet nie bawił go już w takiej chwili.

— Idź spać, synku, idź spać! — mówiła matka, głaszcząc go po głowie. — Bo to jutro

do dnia ci znów trzeba…

— Pójdę, mamo… — odpowiadał sennym głosem — zmordowałem się tak, że to ha!

— A pacierz, synku, zmów — przypominała jeszcze.

— Zmówię, mamo.

Całował jej rękę, klękał przed swoim tapczanem i, schyliwszy głowę na złożone dłonie,

odmawiał szybko półgłosem Ojcze nasz i Zdrowaś, tu i ówǳie przerywając modlitwę

potężnym ziewnięciem, po czym bił się hałaśliwie w piersi, żegnał z rozmachem i, zdjąwszy

pośpiesznie oǳież, rzucał się na twarde posłanie.

Natychmiast też prawie usypiał, a w izdebce słychać było dawno jego równy, głęboki

oddech, podczas kiedy matka długo jeszcze szeptała zdrowaśki przed poczerniałem, ze

złocistego tła wychylającym się obliczem Panny Najświętszej.

Nareszcie lampka gasła, kos przestawał się trzepotać po klatce, uciszało się wszystko,

Matka, Młodość, Sen,

Starość, Syn

aby znów jutro o brzasku się zbuǳić.

Z tym buǳeniem była zawsze bieda. Wdowa sypiała tym snem starości krótkim,

czujnym, jakby oszczęǳającym goǳin życia przed wielkim zaśnięciem w mogile.

Ze snu tego buǳiła się po drugich kurach zaraz, na długo przed pierwszą gwizdaw-

ką fabryczną i, zwlókłszy się z pościeli, dreptała po izdebce, szykując polewkę dla syna

i szepcąc goǳinki. W okienku stała wtedy wielka i cicha gwiazda zaranna, wprost na

twarz uśpionego chłopca świecąca. Matka coraz to na twarz tę powiodła oczyma. Rada

by już zbuǳiła jedynaka swego, ale głębokie uśpienie chłopca wstrzymywało ją.

— Niech ta! — szeptała półgłosem. — Niech ta jeszcze źǳiebłuchno pośpi…

¹³ — tu: wąż.

¹⁴ — tu: skręt.

¹⁵ — falować.

¹⁶ y — krótkie włókna lnu lub konopii.

¹⁷ y — spadł deszcz; por. dżdżyć: padać (o deszczu).

Dym



Dopiero kiedy się rozległ przeraźliwy świst puszczonej pary, wołała na chłopca:

— Marcyś! Marcyś! Wstawaj, synku! gwiżdżą…

Chłopak odwrócił głowę do ściany.

— To kos, mamo… — mówił wpółprzytomnie.

— Ale! kos tam! We fabryce gwizdają, synku, nie kos!

Przeciągał się, nakrywał z głową, mruczał, ale matka nie ustępowała. Nocny dyżur się

kończył, kotłowy na swoim miejscu pierwszy stanąć musiał przed robotnikiem jeszcze.

Powtarzało się to cały tyǳień Boży, nieǳieli nie wyjmując nawet.

Ale jednego razu, kawał jeszcze do ranka było, chłopak się z krzykiem ze snu porwał

Przeczucie, Sen

sam i na pościeli siadł.

Matka już była przy nim.

— Co to? Co ci, synku, co? — pytała troskliwie.

Nie odpowiadał. Patrzał na nią szeroko otwartymi oczyma, usta miał drżące, czo-

ło w zimnym pocie. Rozpięta na piersiach koszula podnosiła się od mocnych, głośnych

prawie uderzeń serca.

Objęła go ramionami matka.

— Co ci to, synku, co ci to? — pytała, tuląc chłopaka, jakby małe ǳiecko.

Długo uspokoić się nie mógł.

— Nic, mamo — przemówił nareszcie z widocznym wysiłkiem — nic… — Tylko

śniło mi się… że… piorun uderzył we mnie.

Wdowa ścierpła. Ale nie dała tego poznać po sobie synowi. Chciała przemówić, głos

uwiązł jej w piersi.

Chłopak sieǳiał na tapczanie sztywny, prosty, patrząc przed siebie wystraszonym

wzrokiem.

— Piorun, mamo — mówił cichym, urywanym głosem — taki czerwony, straszny,

jak smok. Na piersi mi padł, mamo… taki straszny… czerwony…

Umilkł i dyszał głośno.

Wdowa opanowała się jakoś.

— Co tam, synku! — mówiła, głaszcząc go po rozpalonym policzku. — Co tam!…

Sen mara, Bóg wiara. Co tam, synku!

A gdy chłopcu głośno zaszczekały zęby, przysiadła przy nim, przycisnęła głowę jego

do swych wyschłych piersi i tak go kołysała, jak kiedy niemowlęciem był.

Chłopak się ukoił, utulił wreszcie i na poduszkę opadł.

— Niech mama już iǳie — rzekł — niech mama iǳie, położy się… Ja usnę…

Ale nie usnął. Leżał na wznak, z otwartemi szeroko oczyma, wpatrzony w gasnące na

wschoǳie nieba gwiazdy.

Spojrzała na niego raz i drugi.

— A czemu nie śpisz, synku? — spytała.

— Nie mogę, mamo… — odpowieǳiał cicho, skarżącym się głosem.

Podeszła i siadła przy nim.

— Nic się nie trap, synku! — przemówiła. — Nic się nie trap! Albo to na to ten

Pan Bóg miłosierny pioruny w niebie chowa, żeby zaś nimi wdowie niebogiej jedynego

syneczka ubĳać? Nie da tego Pan Jezus i ta Matka Przenajświętsza… A ja ci to powiem, że

piorun wesele znamionuje, kiedy się kawalerowi, albo pannie śni. Ot co, wiǳisz, piorun

znamionuje… Przecie sennik mam, to wiem.

Mówiła to z uśmiechem, wesoło niemal, ręką wyschłą po czole jego woǳąc i włosy

mu głaǳąc, aż chłopak dobrej myśli począł być i też się uśmiechnął.

— To mama mówi, że wesele? — spytał.

— A przecie, że nie co! Wesele, huczne wesele…

Zamyślił się chłopiec, a po chwili rzekł:

— To ja już wstanę, mamo…

— Wstań, synku, wstań… Zgotuję śniadanie, jak sobie podjesz, to cię to odejǳie.

Jakoż odeszło. Weselej nawet było tego ranka, niż zwykle w izdebce, bo chłopak, czasu

dość mając, jedną po drugiej piosenkę na prześcigi z kosem gwizdał, aż ptaszysko zachry-

pło i, kiedy przyszło do Zosi, co jej się chciało jagódek, gwizdało tak żałośnie, jakby kto

przez nos śpiewał. Uśmiał się Marcyś, uśmiała się matka, i tak się w radości rozstali. Kie-

dy wyszedł, wdowa stanęła przy drzwiach i nasłuchiwała oddalających się kroków. Lekkie

Dym



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: