Państwowa Inspekcja Sanitarna
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
NARAŻENIE ZAWODOWE FUNKCJONARIUSZY PAŃSTWOWEJ STRAŻY POŻARNEJ
Opracowała
dr n. med. Irena Korenkiewicz
Państwowy Inspektor Sanitarny MSWiA
na obszarze województwa podlaskiego
§ Czynniki środowiska pracy ............................................................... str. 3
§ Czynniki związane z charakterem pracy......................................... .str. 3
§ Mikroklimat ........................................................................................str. 3
§ Zanieczyszczenia powietrza ...............................................................str. 4
§ Hałas ...................................................................................................str. 4
§ Wysiłek fizyczny ................................................................................str. 5
§ Stres ....................................................................................................str. 5
§ Zmienny rytm dobowy ....................................................................... str. 5
§ Uwagi ogólne o mechanizmach adaptacyjnych ................................. str. 6
§ Rola tlenu w organizmie .....................................................................str. 6
§ Wolne rodniki......................................................................................str. 6
§ Niszcząca rola rodników tlenowych ...................................................str. 7
§ Przeciwdziałanie rodnikom tlenowym – antyoksydanty ....................str. 7
§ Czasowa i trwała niezdolność do pracy strażaków............................. str. 8
§ Zakres badań profilaktycznych............................................................str. 9
§ Prowadzenie działań profilaktycznych................................................str.10
§ Zdarzenie traumatyczne ......................................................................str.11
§ Słownik podstawowych pojęć ............................................................str.13
Praca została napisana w oparciu o ,,Podsumowanie oceny narażenia zawodowego strażaków” uwzględniającego wyniki opracowania, wykonanego przez Instytut Medycyny Pracy im. Prof. dr med. Jerzego Nofera w Łodzi „Ocena zagrożeń zdrowotnych i opracowanie wytycznych dla profilaktyki zdrowia w Państwowej Straży Pożarnej”.
Praca w straży pożarnej, a zwłaszcza w jednostkach ratowniczo – gaśniczych, jest związana ze znacznym ryzykiem zdrowotnym. Niekorzystne warunki pracy strażaków nie mogą zostać zupełnie wyeliminowane. Z tego powodu bardzo istotne staje się określenie kryteriów doboru zawodowego i indywidualnych cech osobniczych, pozwalających na większą tolerancję przekroczeń obowiązujących normatywów czynników szkodliwych. Stąd też niezbędna jest znajomość zasad profilaktycznych minimalizujących niekorzystny wpływ pracy na zdrowie pracowników.
Zagrożenia zawodowe strażaków determinują dwa rodzaje czynników:
- czynniki środowiska pracy, za najbardziej obciążające zdrowie uznano;
a / oddziaływanie mikroklimatu
b/ zanieczyszczenia powietrza / gazy, dymy i pyły/
c/ hałas
- czynniki związane z charakterem pracy, które nie są zależne od czynników środowiska lecz od sposobu wykonywania pracy wynikającego z jej specyfiki, są to:
a/ obciążenie wysiłkiem fizycznym
b/ narażenie na stres
c/ zmienny rytm dobowy pracy
d/ konieczność wykazania pełnej sprawności psychoruchowej
e/ praca na wysokości
Skrótowy opis wymienionych czynników
Najczęściej czynnikiem szkodliwym jest wysoka temperatura, która może spowodować oparzenia i/lub ostry zespół przegrzania. Niska temperatura może towarzyszyć skutkom usuwania katastrof, klęsk żywiołowych, prowadzeniu działań ratownictwa technicznego.
Skrajne temperatury wyzwalają uruchomienie czynników regulujących ciepłotę ciała. Procesy z tym związane obciążają układ krążenia. Dodatkowym czynnikiem obciążającym jest wykonywana w tych warunkach ciężka praca fizyczna, powodująca obciążenie zarówno układu krążenia jak i układu ruchu.
Wysiłek fizyczny wykonywany w odzieży izolującej, w wysokiej temperaturze, z aparatem oddechowym, wywołuje stres cieplny, powodujący kumulację ciepła w organizmie, trwającą dłużej niż czas oddziaływania mikroklimatu gorącego. Odzież termoizolująca sprzyja powstawaniu mikroklimatu wilgotnego wewnątrz gazoszczelnego kombinezonu. Uniemożliwia parowanie potu i tym samym upośledza chłodzący efekt działania potu, który u człowieka jest istotnym czynnikiem termoregulującym. Natomiast odzież posiadająca właściwości izolujące od czynników zewnętrznych ale przepuszczająca pot, sprzyja powstawaniu odwodnienia i dyselektrolitemii. Jak dotychczas nie stworzono rozwiązań idealnych.
Zanieczyszczenia powietrza
- ozon (O3) – uszkadza tkankę płuc, zmniejsza ich pojemność, wywołuje kaszel i bóle w klatce piersiowej;
- tlenek węgla (CO) – blokuje możliwość przenoszenia tlenu przez krwinki czerwone, prowadzi do niedotlenienia serca, mózgu i innych narządów;
- ołów (Pb) – odkłada się w wielu narządach (mózg, nerwy, kości, układ krwiotwórczy i odpornościowy, nerki, narządy rozrodcze) i uszkadza je, powodując m. in. anemię, zaburzenia hormonalne, nadciśnienie, upośledzenie rozwoju dzieci;
- tlenki azotu (NOX) – mają działanie podobne do ozonu i dwutlenku siarki
- lotne zanieczyszczenia organiczne – takie jak benzen czy benzopiren – są rakotwórcze (wywołują m.in. nowotwór płuc), mogą podrażniać skórę, oczy i drogi oddechowe;
- dwutlenek siarki (SO2) – powoduje zwężenie dróg oddechowych, zwłaszcza u osób chorych na astmę i małych dzieci, może doprowadzić do ataku duszności;
- pył zawieszony – zwęża drogi oddechowe, uszkadza płuca, podnosi ciśnienie krwi, zwęża naczynia krwionośne, może doprowadzić do zawału serca lub udaru mózgu, prawdopodobnie jest też rakotwórczy.
Hałas wykazuje nie tylko działanie upośledzające słuch, ale wywiera też wpływ analogiczny do narażenia na stres, zmniejsza zdolność obserwacji, przedłuża czas reakcji oraz zaburza funkcje całych układów, głównie układu krążenia i układu trawiennego.
Skala hałasu
160 dB – eksplozja petardy - 10 dB – oddech
- PRÓG SZYBKIEGO USZKODZENIA SŁUCHU (130 dB) – kilka sekund hałasu uszkadza komórki słuchowe /startujący odrzutowiec/
- PRÓG BÓLU (120 dB) – przebywając w hałasie o takim natężeniu większość osób odczuwa ból uszu /koncert rockowy/
- PRÓG USZKODZENIA SŁUCHU (85 dB) – przebywanie w takim hałasie przez 8 godzin dziennie przez kilka lat uszkadza komórki słuchowe /samochód ciężarowy/
- PRÓG SZKODLIWOŚCI (65 dB) – hałas zaczyna negatywnie wpływać na organizm, powodując na przykład zaburzenia snu /hałas uliczny/.
Stres
Stres w pracy strażaków jest związany z koniecznością wykonywania bardzo trudnej i odpowiedzialnej pracy, na granicy wykonalności, najczęściej w nieznanym otoczeniu, przy istniejącym zagrożeniu zdrowia i życia własnego oraz innych ludzi. Oczekiwanie sytuacji nieprzewidywalnych oraz samo oczekiwanie na alarm jest sytuacją stresorodną. Poza stresem ciągłym, powodowanym codziennymi wymaganiami służby, wyróżniany jest również stres traumatyczny jako reakcja na zdarzenie krytyczne, które spowodowało bezpośrednie zagrożenie życia strażaka. Reakcje organizmu na stres są reakcjami indywidualnymi, wywołującymi skutki w funkcji różnych narządów, zależnie od cech osobniczych człowieka. Stres traumatyczny może spowodować zaburzenia wymagające interwencji specjalistycznej.
Zmienny rytm dobowy
Praca zmianowa stanowi dodatkowy czynnik obciążający, wpływający na zdolności psychomotoryczne, odporność organizmu, powodujący zaburzenia sercowo - naczyniowe, zmęczenie, zaburzenie koncentracji i snu. Regularny sen jest równie niezbędny jak prawidłowa dieta czy ćwiczenia fizyczne czyli ruch.
Omówione pokrótce czynniki i ich wpływ na zdrowie mogą stwarzać wrażenie, że działanie poszczególnych czynników jest specyficzne, tj. charakterystyczne dla każdego z nich - jeden rodzaj czynników wywiera wpływ tylko na takie narządy, drugi na inne... . Wydaje się, że tak nie jest, wyjąwszy oczywiście stany nagłe, jak ostre zatrucia, poparzenie, czy inne urazy mechaniczne.
Można natomiast mówić o pewnej unifikacji mechanizmów reagowania człowieka, zresztą nie tylko człowieka, na bodźce płynące ze środowiska. Mechanizmy te stanowią podstawę procesów przystosowawczych człowieka, warunkujących jego przetrwanie i rozwój.
U podstaw wszelkich procesów życiowych są przemiany tlenowe, począwszy od oddychania na poziomie komórkowym. Każda reakcja człowieka na bodźce zewnętrzne, często nieprzyjazna, odbywa się również przy udziale tlenu. Zresztą 75% masy naszego ciała stanowi tlen. Ta wszechobecność tlenu, jego przewaga ilościowa, mogą budzić obawę, że nie tylko samo dobro jest z nim związane. Badania ostatnich lat potwierdziły te obawy.
Tlen jest gazem. Wchodzi w związki chemiczne prawie ze wszystkimi pierwiastkami, jest więc bardzo aktywny. Cząsteczka tlenu składa się z dwóch atomów. Atom tlenu ma 8 elektronów, na jego drugiej orbicie krąży więc 6 elektronów, mogłyby się zmieścić jeszcze 2. To dla przypomnienia.
Wolne rodniki
Tlen, bez którego życie nie jest możliwe, ma też swoje drugie oblicze. Dopiero od niedawna wiadomo dokładnie, na czym polega niszczące działanie tlenu. Okazało się, że od dwóch do około pięciu procent gazu, którym człowiek oddycha i który bierze udział w przemianie materii w komórkach, przekształca się w jego organizmie w rodzaj niebezpiecznych, agresywnych „pocisków”. Biochemicy nazwali je wolnym rodnikami. Są to cząsteczki tlenu, które straciły przynajmniej 1 elektron i za wszelką cenę chcą go odzyskać. Okazuje się, że tlen bardzo łatwo traci równowagę energetyczną. Podczas przemian zachodzących w organizmie cząsteczka tlenu traci lub zyskuje elektrony. Aby wrócić do poprzedniego, stabilnego stanu, wyrywa je lub oddaje innym związkom. Uruchamia tym samym lawinę zniszczeń, tworząc przy tym groźne wolne rodniki. Skutkiem działania wolnych rodników, zwłaszcza tak niebezpiecznych jak nadtlenek wodoru (czyli woda utleniona – 2 atomy tlenu i 2 wodoru) lub rodnik hydroksylowy (1 atom tlenu i 1 wodoru) są zmiany zabójcze dla wielu komórek i w efekcie szkodliwe dla zdrowia. Rodniki tworzą też w organizmie 3-atomową cząsteczkę ozonu, który cechuje również duża toksyczność (jego udział w powstawaniu miażdżycy, zawałów serca i udarów mózgu są bezsporne). Mówi się żargonowo o mafii tlenowej.
Uwaga! Zanieczyszczenia powietrza, pyły i dymy, w tym dym z papierosów, promieniowanie jonizujące, stany zapalne, nawet złe odżywianie i brak snu sprzyjają powstawaniu wolnych rodników.
Niszcząca rola rodników tlenowych
§ agresywne cząsteczki wolnych rodników uszkadzają błony komórkowe, powodując stany zapalne.
§ w jądrach komórkowych przerywają chromosomy zawierające materiał genetyczny, co prowadzi m.in. do tworzenia się nowotworów.
§ niszczą połączenia między nerwami, przyczyniając się do powstawania chorób neurodegeneracyjnych, np. Alzheimera
§ uszkodzenie komórek naczyń krwionośnych, utlenianie cholesterolu mogą wywołać miażdżycę.
§ na skutek zniszczeń spowodowanych przez wolne rodniki wiele komórek włącza program samozniszczenia (zapewne jeden z mechanizmów powstawania cukrzycy insulinozależnej).
Praktycznie nie ma narządu, który byłby wolny zarówno od życiodajnego jak i niszczycielskiego działania tlenu.
Od pewnego czasu wiadomo, że wolne rodniki na pewno wywołują choroby krążenia a także stają się przyczyną wielu nowotworów. Nie wszyscy jednak chorują. Na raka płuc na przykład, który jest przyczyną największej liczby zgonów wywołanych przez nowotwory, zapada nie więcej niż 15% palaczy. Nasuwa się też pytanie dlaczego jedni mogą jeść tłusto, a choroba serca im nie grozi?
U wszystkich udział rodników jest bezsporny. Okazuje się, że chorują tylko ci, których organizm nie potrafi szybko i sprawnie reperować powstałych uszkodzeń, ponieważ mają niesprawne geny decydujące o aktywności enzymu reperującego uszkodzenia tlenowe. Szacunkowo w przeciętnej komórce człowieka DNA jest uszkadzane przez tlen około 10 tysięcy razy na dobę. Nie ma żadnych już wątpliwości, że sprawność układów naprawczych jest zdeterminowana genetycznie, jest darem natury.
Przeciwdziałanie rodnikom tlenowym - antyoksydanty
Z rozważań tych wynika, że najbezpieczniej byłoby nie palić, oddychać wyłącznie czystym powietrzem, szybko likwidować stany zapalne, unikać infekcji, wysypiać się, prowadzić regularny tryb życia i jeść o połowę mniej, bo to zmniejsza przemianę materii w komórkach, a wraz z nią obniża produkcję aktywnych cząsteczek tlenu. Brak snu powoduje niedobór melatoniny, która działa jako przeciwutleniacz.
Pzeciwutleniacze czyli antyoksydanty, są to substancje, które chętnie oddają wolnym rodnikom brakujące im elektrony, by te nie musiały elektronów wyrywać z DNA, białek, czy błon komórkowych.
Antyutleniaczami są niektóre witaminy , jak C, A i E, różnorodne związki (np. flawony) obecne w kolorowych warzywach, w zielonej herbacie, w ekstrakcie z miłorzębu, w kakao i w czerwonym winie gronowym (1 czekolada = 1 butelka czerwonego wina). Tradycją kulinarną powinno być spożywanie dużej ilości owoców i jarzyn we wszystkich postaciach.
Należy pamiętać, że owoce cytrusowe kupowane zimą mają niewiele witamin, bo to, co najcenniejsze tworzy się dopiero w ostatniej fazie ich przebywania na słońcu, a te owoce dojrzewają w pozbawionych promieni słonecznych magazynach.
70 mg witaminy C potrzebujemy codziennie, by zwalczyć wolne rodniki.
Warto wiedzieć o dobroczynnym działaniu aronii, która na pewno ma właściwości antyutleniacza, czyli skutecznie niszczy wolne rodniki. Wyciąg z tego owocu, podawany w tabletkach, pozwala zmniejszyć nadciśnienie tętnicze, obniża stan zapalny drobnych naczyń krwionośnych (działanie przeciwzawałowe).Specyfik ten zainteresował badaczy z Japonii i USA.
Bogata w antyoksydanty jest oliwa z oliwek tłoczona na zimno. Należy wiedzieć, że do smażenia nadają się oleje o niskiej temperaturze wrzenia, olej rzepakowy spełnia ten wymóg. Przy wyborze oleju należy kierować się zaleceniem producenta, zwykle umieszczonym na etykietce.
Podczas smażenia oliwy czy olejów nie przeznaczonych do obróbki termicznej uwalnia się bardzo dużo rodników a tego należy starannie unikać. Dlatego też nie wolno używać tego samego oleju kilkakrotnie. Nie wolno też dopuścić do przypalenia go a oleju już przypalonego nie należy spożywać.
Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że smalec nie wytwarza rodników. Nie należy go jednak spożywać z innych zdrowotnych powodów.
Podstawowa wiedza o szkodliwej roli rodników jest niezbędna. Strażacy są grupą zawodową, która jest narażona na ich tworzenie się i niszczące działanie jak żadna inna. Strażacy również muszą być tego świadomi.
StarszyPan