24.B. Prus, Nowele i opowiadania, oprac. T. Żabski, Wrocław 1996 (BN I 291):
* Przepraszam za ewentualne błędy i życzę Wam miłego czytania J
Wstęp BN:
- utwory nowelistyczne zawsze znajdowały się w cieniu wielkiej epiki, choć nie brakowało wśród nich dzieł wysokiej klasy, sytuowały się na pograniczach literatury ustnej, eksponowały sytuację narracyjną z wyraziście nakreśloną postacią osoby opowiadającej
O noweli:
- autentyczność jako wyróżnik gatunkowy
- obrazki z życia powszechnego, pospolitego,
- charakter dydaktyczno- moralizatorski,
- rozmiar utworu: taki, który dało się zaprezentować podczas jednego posiedzenia (w starożytności)
- przedmiot opowiadania: jedno, szczególne wydarzenie z puentą
- w okresie pozytywizmu nowelistyka jest istotną częścią dorobku każdego liczącego się pisarza, jest polem doświadczalnym, przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej
I. Dorobek nowelistyczny Bolesława Prusa
W okresie pozytywizmu nowelistyka stanowiła istotną część dorobku każdego liczącego się pisarza (Sienkiewicz, Orzeszkowa, Prus). Nowele w ich twórczości były polem doświadczalnym – zajmowali się pisaniem nowel przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej. W pozytywizmie rygory klasycznej nowelistyki zostały rozluźnione.
ALEKSANDER GŁOWACKI (1847-1912): drobnoszlacheckie pochodzenie, sieroca dola, dramat powstańczy, celujące wyniki w gimnazjach, niedokończone studia, ciężkie dorabianie na chleb – wątki autobiograficzne niektórych nowel.
1872 r. – Prus dostał się na łamy czasopism: „Niwa” i „Opiekun Domowy” (pomogli mu w tym współwychowankowie ze Szkoły Głównej, a w szczególności przyjaciel Julian Ochorowicz). Publikuje tam satyryczne, stylizowane i prześmiewcze Listy ze starego obozu.
Redaguje też satyryczne pismo „Mucha” – anonimowa publikacja 45 utworów (opowiadań, wierszy, skeczów dramatyzowanych, krotochwili), zebranych potem w debiutanckim tomiku To i owo, właśnie zaś ani to, ani owo, czyli 48 powiastek dla pełnoletnich dzieci – wyd. w 1874 (pozostałe 3 utwory to Listy ze starego obozu.
1874 r. – przeniesienie z „Muchy” do „Kolców” – drukowanie tam stałego felietonu Na czasie i opublikowanie powiastki Kłopoty babuni. Poza „Kolcami” prowadzi Prus w „Niwie” felieton Z ustronia, a od połowy 1874 Sprawy bieżące (wtedy też „Niwę” objęli: Mścisław Godlewski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz).
Kontakty Prusa z „Kurierem Warszawskim” – publikacja cyklu utworów nowelistycznych Szkice warszawskie.
1875 r. – Prus rozpoczyna drukować w „Kurierze Warszawskim” Kroniki warszawskie (robił to do końca życia, potem jednak w innych czasopismach). Stworzył w ten sposób najdoskonalszy typ polskiego felietonu XIX wieku (felieton Prusowski).
Od 1881 r. regularnie publikuje nowele, przeciętnie co 2 miesiące, na łamach różnych periodyków i kalendarzy. W tym czasie napisał też 3 większe utwory: Pałac i ruderę (1875); Dusze w niewoli (1877); Anielkę (1880).
Dorobek nowelistyczny Prusa przez krytykę niezauważony. Piotr Chmielowski nie docenił nowel Prusa. Sprzeciwił mu się Sienkiewicz, wygłaszając recenzję w 1881 I tomu Pism B. Prusa, który zawierał: Przygody Stasia, Antka, Powracająca falę, Michałka, Sierocą dolę.
W latach 1881-1885 powstają następne opowiadania: Kamizelka, Milknące głosy, Grzechy dzieciństwa, Pleśń świata, Echa muzyczne, Na wakacjach, Omyłka, Cienie. Opowiadania te złożyły się na drugi obszerniejszy zbiór Szkice i obrazki, życzliwie przyjęty przez krytyków. W tym czasie w „Wędrowcu” Prus drukuję też Placówkę.
Lata 1887-1896 to epoka wielkich powieści w twórczości Prusa: Lalka, Emancypantki, Faraon. Powstaje też 6 nowel: Dziwna historia, Pan Wesołowski i jego kij, Z legend dawnego Egiptu, Sen, Z żywotów świętych, Pojednani.
1891 – Drobiazgi – rezultat remanentu twórczości nowelistycznej Prusa.
1895 – Opowiadania wieczorne
1897 – 4-tomowe Pisma. Wydanie jubileuszowe – przygotowane i ułożone przez Prusa.
Potem powstało jeszcze 14 utworów nowelistycznych, (np. Opowiadanie lekarza, Ze wspomnień cyklisty, Zemsta, Dziwni ludzie).
Nowele Prusa – utwory o nierównej wartości artystycznej.
II. Modele rzeczywistości przedstawionej
Podział literatury pozytywizmu ze względu na sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości empirycznej:
1) literatura tendencyjna - we wzorcowym zwierciadle (speculum) ukazane modele postaw i zachowań, kreacja bohatera pozytywnego jako realizatora programu ideowo społecznego
2) literatura satyryczna i humorystyczna - rzeczywistość w "krzywym zwierciadle", od strony zjawisk negatywnych "od dołu" i "od tyłu"
3) literatura realistyczna
a) piśmiennictwo obrazkowe, ukazujące rzeczywistość "taką jaką ona jest", w perspektywie dostrzeganych zewnętrznie wyglądów, zachowań i wypowiedzi postaci ("zwierciadło przechadzające się po gościńcu")
b) realizm "balzakowski" - kreacja typowych postaci i sytuacji zdeterminowanych socjologicznie
i reprezentatywnie dla środowiska ("świat jakby w zwierciadle wklęsłym" skupiający ogólne zjawiska społeczne w jednostkowych ujęciach powieściowych)
c) realizm "flaubertowski" - nacisk położony na zjawiska egzystencjalne, psychologiczne (pod świadomościowe) i metafizyczne
4) naturalizm - wprowadzający obok determinizmu socjologicznego występuje także biologiczny (instynkty, popędy, obciążenia dziedziczne)
Humorystyka
- Prus wszedł do literatury "z piętnem dowcipnisia"
- już w okresie studenckim w warszawskiej Szkole Głównej napisał dwie humoreski: Żywot św. Jana w Oleju, Pamiętniki św. Jana w Oleju
- rozpoczynając karierę literata - zawodowca pisał równolegle artykuły popularnonaukowe i utwory humorystyczne, ale większą popularnością cieszyły się te drugie
- humor jako nieodłączny i znaczący element kronik Prusa, który otworzył mu drogę do "Kuriera Warszawskiego"
- czasopisma humorystyczne nie cieszyły się szacunkiem krytyków (znane tytuły Chochlik, Diabeł, Kurier Świąteczny, Mucha, Kolce)
- Prus pośrednio przyznawał, że w początkach kariery pisarskiej był silnie poddawany presji rynku czytelniczego [stąd podpisywał się zawsze pseudonimem]
- zbiorek To i owo poprzedza motto: Dobry humor jest jak oset, który chętnie wyrasta na zwaliskach, kaleczy dobrze uformowaną gębę, a cieszy niewymownie osłów -> aluzja do czasopism humorystycznych [np. Osa, Kolce], które wyrastają w świecie pozbawionym ładu, dostrzegają zjawiska negatywne
w kulturze oficjalnie akceptowanej i służą rozbawieniu
- Prus zaliczany jest do humorystów, a nie satyryków, ponieważ dla niego humor jest oglądaniem rzeczy z dwóch stron, dobrej i złej, jasnej i ciemnej
- Prus dostrzega w naturze ludzkiej obok zalet wszelkie przywary i słabostki, które wywołują śmiech
- bohaterowie: koledzy szkolni, kawiarniani towarzysze, redaktorzy pism, literaci, panny na wydaniu, łowcy posagów, skąpcy i lichwiarze
- Z notatek hreczkosieja - parodia zapisków gospodarczych i "rachunkowości" w majątkach ziemskich, sprzeczność pomiędzy szczytnymi zamiarami a ich nieudolną realizacją; główny bohater Fasoliński jako ziemianin "musiał" prowadzić w czasie trwania jarmarku wystawny tryb życia, urządzać bankiety, grać
w karty z hrabiami i zabawiać się z "trzema ubogimi dziewczynami"
- we wczesnych utworach nowelistycznych humor jest wywołany przez częste zabiegi stylistyczne, które są zbędne na płaszczyźnie fabularnej, służą wyeksponowaniu "konceptu" i dowcipu językowego
- nowe, zwielokrotnione pola znaczeniowe, postacie są jakby uprzedmiotowione, orzeczeniowe, sprowadzone do roli marionetek poprzez sięganie do terminów zaczerpniętych z fizyki, chemii, zoologii
i innych nauk ścisłych, nowe użycie skonwencjonalizowanych zwrotów, opaczną etymologię, dosłowność metafory, skłonność do karykatury
W kręgu literatury popularnej
- Prus stwierdza, że na początku pisał przez naśladownictwo (mistrzami byli Kraszewski, Jeż, Łoziński,
a na świecie Hugo i Dickens)
- w Polsce dominowała beletrystyka o tematyce sentymentalno - miłosnej, Prus napisał Pałac i ruderę, gdzie obok wątku filantropijnego pojawia się ponura historia zdziwaczałego wynalazcy perpetuum mobile, ukazana w stylu powieści tajemnic -> Hoffa i jego córkę doprowadza do ruiny okrutny lichwiarz, kierujący się żądzą zemsty wyrządzoną mu przed ponad ćwierć wiekiem oraz wyzbyty ludzkich uczuć przestępca kryminalny; dynamiczna akcja, pełna gwałtownych napięć i budzących grozę scen
- sytuacje melodramatyczne: przeważa tutaj motyw samobójstwa (Walka z życiem, Przeklęte szczęście, Sukienka balowa, Straszna noc, Na pograniczu); w Powiastkach cmentarnych sięgnął do tradycji gotycyzmu (np. sceneria, rekwizyty, motywy) i współczesnej powieści tajemnic (bohaterowie: nałogowy pijak, maltretowana niewinna dziewczyna, cyniczny oszust), w Szkatułce babki - w początkowych partiach utworu subtelny obraz staruszki, przeżywający ostatnie swoje chwile; jej śmierć i złożenie ciała na katafalku nakłoniła służbę do snucia opowieści wierzeniowych o świętokradczym otwieraniu trumien, ożywieniu trupów, zemście duchów; punkt kulminacyjny: podwójna próba kradzieży leżącej w trumnie szkatułki, rzekomo wypełnionej klejnotami, główni winowajcy: syn i synowa
- Przygoda Stasia: zdystansowanie sytuacji humorystycznej i analizy psychologicznej, stosowanie popularnych konwencji z przymrużeniem oka
- ze względu na przedmiot poznania, autorski wybór zdarzeń nadzwyczajnych i niesamowitych, odzwierciedlających wyobrażeniem ludu o jakiejś ukrytej prawdzie o życiu i ukazujących palec boży zawieszony nad grzesznikiem, z drugiej szelmowski uśmiech pisarza
Literatura filantropijna
- wszyscy badacze i krytycy dostrzegli charakterystyczną dla Prusa postawę "filantropa" (np. przez głębokie i szczere umiłowanie sprawiedliwości, miłości do kraju i na chęci czynienia dobrze krajowi
i ludziom)
- wiek XIX zdominowany przez kulturę mieszczańską głosił idee humanitaryzmu, demokracji, równości, emancypacji, z dawnego etosu rycerskiego zachowały się tylko cechy negatywne: apologia szlacheckiego urodzenia prowadząca do izolacjonizmu społecznego, pogarda dla pracy oraz rozrzutność
i marnotrawstwo (Łęccy w Lalce); warstwy niższe pozbawione cnót rycerskich były przez szlachtę wzgardzone i ośmieszane jako ludzie słabi, biedni z własnej winy, ci właśnie ludzie w XIX w. znajdowali pełne zrozumienie, akceptację, oparcie duchowe (utwory takie jak: Chata wuja Toma H.B. Stowe, opowieści wigilijne Dickensa, Nędznicy W. Hugo)
- Wiktor Winogradow, twórca pojęcia "literatura filantropijna" - "śmiech przez łzy, mikroskopijne smutki i radości, drobiazgowe cierpienia, doprowadzone do ostatecznych granic
- za patrona Prusa powoływano najczęściej Dickensa na przykładzie zależności utworu Sieroca dola:
* niezwykle lubiane i popularne dzieło, opublikowana na przełomie lat 1876/1877 w "Kurierze Warszawskim";
* sądzi się że w tym opowiadaniu wiele jest wątków autobiograficznych, osobistych doznań sierocych, zachowanych w pamięci autora;
* dominuje w nim melancholijny ton zadumy nad tytułową "dolą", nad zmiennością szczęścia
i nieszczęścia, pesymizm wyraża się w tendencji do "opisywania kłopotów ludzi uczciwych i radości hultajów", do dostrzegania przewagi zjawisk negatywnych nad pozytywnymi;
* niesprawiedliwość sprowadza się do problematyki moralnej (galeria negatywnych osób: kuzyn - obłudnik i egoista, fałszywy filantrop, wiecznie pijany właściciel zakładu krawieckiego, złośliwi
i cyniczni chłopcy; ofiary: "mały urzędnik" (ojciec Jasia), umierająca z przepracowania i głodu wdowa, bezbronny Jaś),
* główny bohater jest doświadczany przez samotność, złośliwość, niechęć ludzką, poniewierkę, głód, zaszczucie, prześladowanie;
* kolejne zdarzenia mają budzić współczucie, litość, żal; posługiwanie
* posługiwanie się wyrażeniami o silnym zabarwieniu emocjonalnym
* często podejmowany motyw łez (Wincentowa płacze całymi dniami po śmierci męża, Anzelm po rozstaniu z ukochanymi, Jaś nad umierającą matką, przy pisaniu rozpaczliwego listu do dawnego opiekuna, po oskarżeniu o kradzież), szukanie ucieczki w marzeniach
* pocieszająca iskierka nadziei w ludowym przekonaniu, że "Pan Bóg jest najlepszym dramaturgiem, Ponikwą zawsze daje najmniej spodziewane rozwiązanie"
* wiele wzorców osobowym i rozwiązań pochodzi z Olivera Twista, Dawida Copperfielda Dickensa, Tajemnic Paryża i Nędzników Hugo oraz utworów krajowych pisarzy: Kraszewskiego, Dzierzkowskiego, Lenartowicza, Orzeszkowej
* bardzo mocno związane z ówczesna literaturą dla ludu [motyw sieroty najbardziej eksploatowany]
* w dużym stopniu odtwarza atmosferę panującą w konsolacyjnych powiastkach ludowych: szczęśliwe zakończenie historii Jasia, choć wypełnione gorzką ironią
* drukowana w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku -> nawiązanie do opowieści wigilijnych Dickensa, stąd utwory mają wywoływać uczucia serdeczności, dobroci, miłości rodzinnej, przełamać odruchy egoizmu, nakłonić do czynów szlachetnych, do życzliwości i pomocy dla chorych, biednych, głodnych
- kilka nowel Prusa bezpośrednio łączy się z motywem Bożego Narodzenia, przeważnie obrazują smutek rozstania i niespełnienia, samotność najbiedniejszych a także drobne radości maluczkich i ciepło ogniska rodzinnego [Wigilia, Na gwiazdkę, Jeden z wielu, Dziwna historia, Sen], w pozostałych utworach wigilijnych podnoszone są uniwersalne kwestie dobra i zła - ujęte niekiedy parabolicznie -
z zaakcentowaniem korzyści, płynących ze szlachetnych uczynków [Nowy Rok, Nagroda doczesna, Żywy telegraf, W górach, Z żywotów świętych]
- ironiczna nowelka On, poświęcona postaci Bismarcka, obserwując w czasie wigilii przedświąteczną krzątaninę mieszkańców miasta, dostrzegł przed sklepem z zabawkami małego chłopca, oglądającego
z zachwytem pajacyka na sznurku, nie zrobił jednak prezentu chłopcu, gdyż najlepszym podarunkiem według kanclerza było niezaspokojenie potrzeb; w Nawróconym - skąpiec przeżywa straszny sen o piekle, ale po przebudzeniu pogrąża się jeszcze mocniej w egoizmie
- przeważają na ogół postacie: jedni - z pozoru gwałtowni, napastliwi, zgryźliwi i samolubni, okazują się ludźmi o gołębim sercu [Katarynka, Sukienka balowa, Poznać siebie trudno], drudzy dobrzy, uczynni, szlachetni [Michałko, Na wakacjach, Nagroda doczesna]
- literatura filantropijna charakteryzuje się szczególnym sposobem widzenia i prezentowania rzeczywistości,
* ujmowana w kategoriach etycznych, związanych ze stosowaniem lub ignorowaniem norm moralnych
* zawiera obrazy krzywdy ludzkiej i nieszczęścia, by wzbudzić współczucie czytelnika, odruch protestu
i przeciwstawienia się złu
* wprowadzenie postaci ludzi autentycznie szlachetnych, budząc nadzieję i wiarę w możliwość cząstkowego chociaż naprawienia krzywd
* nielansowanie haseł uzasadnionych intelektualnie, ale na emocjonalnym oddziaływaniu na czytelniczą wrażliwość
Szkice i obrazki
- sygnalizacja wyraziście żywotności gatunków "malarskich", wywodzących się z doświadczeń pisarskich "szkoły naturalnej" połowy XIX wieku: barwność i plastyczność
- nie są nazwami gatunkowymi sensu stricto, "obrazkowość" traktowana jest jako określona technika pisarska, sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości
- piśmiennictwo obrazkowe powstało w latach 30. XIX w. , różniło się od pozostałych form prozatorskich, wg J. Bachórza nie zrodziło żadnego arcydzieła, jego podstawowe cechy uzyskały trwałość i powszechne zastosowanie w literaturze następnej generacji
- tematyka: nacechowana socjologicznie, zamiar ukazania różnych środowisk społecznych, szczególnie warstw najniższych, charakteryzujących się atrakcyjnym dla pisarza kolorytem środowiskowym
- postacie: "typy społeczne" reprezentujące różne grupy zawodowe, ukazane w znamiennych dla nich sytuacjach życiowych (typowy urzędnik, dozorca, szewc, dorożkarz, kwiaciarka, żebrak, emeryt, literat), w polu obserwacji znajduje się ich sposób bycia, zachowanie, mentalność, obyczaje, wygląd, język środowiskowy; typowe miejsca zdarzeń (ulica, podwórko, plac jarmarczny, warsztat rzemieślniczy, mieszkanie prywatne, stancja, hotel, karczma, szpital)
- opisywany świat autor zna z autopsji, bezpośredniej obserwacji, "z natury", stara się przedstawić go bezstronnie, prezentować "nagie fakty" wzięte z rzeczywistości empirycznej, dąży do uogólnień dających się wyczytać z obserwacji
- narrator jako świadek zdarzeń , obserwator, mówi tylko to co widzi i słyszy, buduje sceny rodzajowe, które "mówią same za siebie", stosuje słownictwo konkretne i rzeczowe, potoczną frazeologię i metaforykę, gwarę, żargon -> obraz literacki "żywy", "prawdziwy", "barwny"
- afabularny szkic Pod sztychtami -> narrator oprowadza czytelnika po placu nadwiślańskim, na którym obok filtrów wodociągowych mieści się studnia ściekowa, wielkie śmietnisko, cuchnąca sadzawka (to wszystko, co wzmaga śmiertelność mieszkańców Warszawy, ale i daje schronienie łachmaniarkom, ulicznicom, złodziejom), ukazuje plac w kilku ujęciach, stosuje opisy waloryzujące z refleksjami składa się na "fizjologię" Powiśla, na panoramę zdegenerowanych okazów życia biologicznego, ogarniającego także ludzkie istoty
- takie obrazy podobne są do płócien Gierymskiego i Chełmońskiego
- obrazki rodzajowe istniały jako samodzielne utwory lub stanowiły integralną część większych
i mniejszych utworów realistycznych: powieści i opowiadań (np. handlarz starzyzny w Kamizelce: dzięki dialogowi poznajemy kunszt zawodowy targarza, jego pasję targowania się o każdy grosz, umiejętność podnoszenia wartości towaru, podejrzliwość, schlebianie klientowi, natarczywe namawianie do dalszych zakupów; narrator nie komentuje zachowania handlarza, uatrakcyjniona stylizacją na żargon żydowski służy wyłącznie charakterystyce typu społecznego)
- analogiczność prezentowania wszystkich postaci drugoplanowych,
- charakterystyka postaci głównych - obok prezentacji "obrazkowej"- posiada rozbudowaną warstwę psychologiczno - kulturową, w której ukazane są głębokie ich przeżycia, działania i system motywacyjny
- tekst prozy realistycznej to przemienność relacji narratorskich ("streszczenia", uogólnienia) i prezentacji obrazkowej, opartej na scenkach udramatyzowanych (dialogowych); ilościowa przewaga prezentacji nad relacją, dominacja narratora - świadka nad narratorem wszechwiedzącym; selekcja materiału fabularnego zgodnie z intencjami autora, wyeksponowanie z jego punktu widzenia spraw najważniejszych
Nowele realistyczne
...
warycki