2_Poprawna wymowa i akcent.pdf

(81 KB) Pobierz
Zajęcia 2. Poprawność w zakresie wymowy
POPRAWNA REALIZACJA NOSÓWEK
W języku polskim mamy sześć samogłosek ustnych (w ich wymowie bierze udział jama ustna, są to głoski
a, e, i, o, u, y)
i dwie
samogłoski nosowe (w ich wymowie bierze udział jama ustna i nosowa, są to głoski
ą, ę).
Największe problemy sprawia
poprawna wymowa nosówek. Oto zasady ich właściwej wymowy.
ŚRÓDGŁOS
pisownia ortograficzna
-ą
+ l, ł
-ę
pląsać
kęs
mężny
krążyć
węszyć
częściowo
więzienie
Wąchock
dąsać się
zęby
dąb
kąpiel
pamiętać
męczyć
pieniądze
pączek
między
będzie
potrącić
pięć
-ę
-ę
-ą
+
ć (ci), dź (dzi)
eń
oŋ
+ k, g
eŋ
pękać
ciągnąć
sięgać
-ę
-ą
+
k, g
(ŋ – jest to głoska
tynojęzykowa, różna w
wymowie od głoski
przedniojęzykowej n)
WYGŁOS
pisownia ortograficzna
pisownia
ortograficzna
idą
biegną
jadę
piszę
-ę
-ą
-ą
-e lub lekko unosowione
-ę
idą
biegną
jade/jadę
pisze/piszę
wymowa
przykład wymowy
peŋkać
ćoŋgnońć
śeŋgać
en
oń
+ ć, dź
+ d, t, dz, c, cz
+ d, t, dz, c, cz
-ę
-ą
-ę
-ą
+ p (pi), b (bi)
em
on
om
+ p, b
ę
+ s, z, sz, ż, ś (si), ź (zi), f, w,
ch
(gł. szczelinowe)
+ gł. szczelinowa
-ą
ą
o, e + ł
wzieła
pląsać
kęs
mężny
krążyć
węszyć
częściowo
więzienie
Wąchock
dąsać sie
zemby
domp
kompiel
pamientać
menczyć
pieniondze
ponczek
miendzy
beńdzie
potrońcić
pieńć
pisownia
ortograficzna
wziął
wzięła
o, e + l
wzioł
wymowa
przykład wymowy
1
Zajęcia 2. Poprawność w zakresie wymowy
INDYWIDUALNE CECHY WYMOWY
Każdy z nas ma swoje indywidualne nawyki językowe. Część Polaków (w zależności od miejsca zamieszkania) wymawia wyrazy
nieco inaczej. To zróżnicowanie związane jest przede wszystkim z miejscem naszego zamieszkania. Owe terytorialne różnice
dotyczą przede wszystkim wymowy, a także leksyki.
W języku polskim wyróżnia się pięć odrębnych dialektów –
mazowiecki, wielkopolski, małopolski, śląski i kaszubski
(przez
niektórych językoznawców uznawany za język) ― które charakteryzują się swoistymi cechami artykulacji.
We współczesnej polszczyźnie wyróżnić możemy nie tylko
właściwości gwarowe,
ale także
regionalne.
Te pierwsze
występują przede wszystkim w mowie ludzi mieszkających na wsi, natomiast drugie w języku ludności miejskiej.
Na pewno pamiętasz, jak w szkole podstawowej uczono Cię odróżniać głoski
dźwięczne
od
bezdźwięcznych.
spółgłoski bezdźwięczne
spółgłoski dźwięczne
t
d
p
b
f
w
s
z
sz
ż(rz)
ś
ź
c
dz
cz
ć
k
g
ch
m
n
r
l
ł
j
dż dź
Jakie różnice w wymowie tych głosek możemy spotkać w naszym kraju? Gdy wsłuchasz się uważnie, jak wymawiane są głoski w
obrębie wyrazu, możesz dostrzec, że dochodzi tu do
ubezdźwięczniania
i
udźwięczniania.
Oba te procesy mogą zachodzić postępowo
t->fardy, k->szak
(ubezdźwięcznienie) lub wstecznie
łaf<-ka
(ubezdźwięcznienie),
tag<-że
(udźwięcznienie).
Na Pomorzu, Śląsku i Kresach postępowe ubezdźwięcznianie nie zachodzi (jest to kolejna indywidualna cecha wymowy). Pierwsza
spółgłoska bezdźwięczna nie wpływa ubezdźwięczniająco na drugą spółgłoskę dźwięczną. Proces upodobnienia nie zachodzi!
Usłyszymy więc (nieco dziwnie brzmiącą wymowę)
ś->wieca, ch->wast.
Różnice dotyczą także
fonetyki międzywyrazowej
(zawsze wstecznej!). W języku polskim wszystkie samogłoski są dźwięczne
― jeśli występują w na początku wyrazu (w nagłosie) wpływają na ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu. Tak jest w
wymowie
krakowsko-poznańskiej
(fonetyka międzywyrazowa udźwieczniająca).
Jeśli mieszkasz w północno-wschodniej Polsce, możesz spotkać się z tzw.
wymową warszawską
(fachowo określamy to
mianem
fonetyki
międzywyrazowej
ubezdźwięczniającej).
Należy
podkreślić,
iż
jest
to
wzorcowa
wymowa połączeń
międzywyrazowych, w których drugi wyraz zaczyna się od spółgłosek
m, n, l, ł, r, j
lub jakiejkolwiek samogłoski. I tak dwa
wyrazy, np.
brat ojca,
wymawiane na Mazowszu brzmią tak, jak zapisano:
brat<-
ojca
(w Małopolsce i Wielkopolsce usłyszymy
brad<-ojca).
Podobnie będzie działo się, gdy drugi wyraz będzie rozpoczynał się spółgłoskami
m, n, l, ł, r, j,
np.
brat<-
matki
(wym. warszawska).
2
Zajęcia 2. Poprawność w zakresie wymowy
AKCENT
Akcent
to wyróżnienie jakiejś części wyrazu (akcent wyrazowy zwany inaczej przyciskiem) lub części zdania (akcent zdaniowy).
Akcent może być stały lub swobodny. Akcent stały pada zawsze na tę samą sylabę w wyrazach, np. akcent oksytoniczny
wyróżnia ostatnią sylabę wyrazu (np. w języku francuskim czy tureckim), akcent paroksytoniczny pada na przedostatnią sylabę
(np. w suahili), akcent proparoksytoniczny – na trzecią sylabę od końca (np. w języku macedońskim), akcent inicjalny pada na
pierwszą sylabę wyrazu (w języku czeskim, słowackim, węgierskim oraz w niektórych polskich gwarach, np. w gwarze
podhalańskiej).
W języku polskim
niemal zawsze
obowiązuje zasada:
akcentujemy wyrazy na drugą sylabę od końca
(akcent
paroksytoniczny), np. kochał, sprzątanie, niezmierzony, przefarbować. Oczywiście od tej zasady notuje się „kilka” wyjątków. Są
takie wyrazy, w których akcent
pada na trzecią sylabę od końca
(akcent proparoksytoniczny):
─
─
─
czasowniki w 1 i 2 osobie l.mn. czasu przeszłego, np. wysprzątaliśmy, schowałyście;
czasowniki w trybie warunkowym, w l.poj. i 3 os. l.mn., np. wytłumaczyłabym, skończyliby;
rzeczowniki zapożyczone z łaciny lub za jej pośrednictwem z końcówką
-ika//-yka,
np. polonistyka, grafika,
astrofizyka;
─
wyrazy nazywające osoby związane z dyscyplinami zakończonymi na –ika/-yka w dopełniaczu l. poj. oraz w tych
formach fleksyjnych, które mają taką samą liczbę sylab jak dopełniacz, np. matematyka, matematykiem,
matematycy; w pozostałych formach akcentowana jest sylaba przedostatnia, np. matematyk;
─
─
─
wyrazy złożone z liczebnika głównego i cząstki -kroć,
-sta, -set,
np. siedemset, pięciokroć, czterysta;
spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy,
-ście),
np. jeślibyście, jeżelibyśmy;
pojedyncze wyrazy, np. Rzeczpospolita, prezydent, uniwersytet, komitet, maksimum, minimum, nauka.
Uwaga!
Norma potoczna dopuszcza
akcentowanie paroksytoniczne
we wszystkich wymienionych wcześniej wypadkach.
Są też takie wyrazy, które akcentujemy
na czwartą sylabę od końca
― czasowniki w 1 i 2 osobie l.mn. trybu warunkowego,
np. zaobserwowalibyście, wierzylibyśmy. Odstępstwem od typowej dla polszczyzny jest też oksytoneza, czyli
akcentowanie
ostatniej sylaby.
Akcent oksytoniczny występuje:
─
w niektórych wyrazach zapożyczonych z języka francuskiego, np. aperitif, atelier, expose, foyer, jury, menu, passe-
partout, puree, rendez-vous, tournee;
─
W skrótowcach literowych, np. peesel (PSL), peteteka (PTTK), pekape (PKP), teemjotpe (TMJP), ujot (UJ), uesa
(USA), zetenpe (ZNP), w nielicznych grupowcach, np. pafawag (Pafawag), w niektórych skrótowcach mieszanych,
np. ezgiepis (SGPiS).
─
W derywatach z obcymi formantami arcy-, eks-, super-, wice-, np. arcyleń, arcyłotr, arcymistrz, eksmąż,
supergracz, supermecz, wicemistrz, wicekról.
─
W nielicznych formach nacechowanych ekspresywnie, np. w wykrzyknikach acha! ahoj! apsik! ojej! akurat!
W języku polskim spotyka się także
wyrazy pozbawione własnego akcentu
(klityki), które tworzą całość akcentową z
sąsiednim wyrazem). Jeśli słowo nieakcentowane łączy się z następującym po sobie wyrazem nazywamy je
proklityką
(np. na
dniach), jeśli z poprzedzającym wyrazem ―
enklityką
(np. dali mu).
Do proklityk zaliczamy m.in. partykułę
nie
połączoną z wyrazami dwusylabowymi lub dłuższymi np. nie zaganiaj, przyimki
jednosylabowe np. przy ulicy. Do enklityk zaliczamy jednosylabowe formy zaimków osobowych np. powiedz mi, jednosylabowe
czasowniki zaprzeczone np. nie pij.
Pamiętaj!
Sylaby akcentowane różnią się od nieakcentowanych donośnością i wymagają większej energii artykulacyjnej.
Kolejnym zagadnieniem łączącym się z akcentowaniem jest
intonacja,
czyli zróżnicowanie wysokości tonu w zdaniu lub wyrazie.
W zdaniu oznajmującym intonacja jest wznosząco-opadająca, w zdaniu pytającym ― wznosząca się, a w rozkazującym
opadająca.
3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin