Grzegorz Palamas wobec kontrowersji hezychastycznej.pdf

(139 KB) Pobierz
logos_i_ethos_1_(32)_2012, s. 127–139
Justyna Kroczak
Grzegorz Palamas
wobec kontrowersji hezychastycznej
Grzegorz Palamas (1296–1359)
Justyna Kroczak – absolwentka
filozo-
jest postacią dobrze znaną wśród
fii i filologii klasycznej. Doktorantka na
badaczy duchowości prawosław-
Wydziale Humanistycznym Uniwersy-
nej, niemniej jego dzieła teologicz-
tetu Zielonogórskiego. Przygotowuje
ne nie są tak chętnie tłumaczone
pracę dotyczącą metafizyki wszechjed-
i analizowane jak choćby Dionizego
ności Pawła Florenskiego. Interesuje
się mistyką Wschodu i  Zachodu oraz
Pseudo-Areopagity czy Orygene-
patrystyką grecką.
sa. Mimo to uważam, że pisma te
są ciekawym świadectwem epoki,
szczególnie jedno z nich pt.
Triady.
Dzieło to w całości odnosi się do
wydarzenia, które w historii teologii znane jest pod nazwą kontrower-
sji hezychastycznej. Należy powiedzieć, że kontrowersja ta była jednym
z najważniejszych impulsów, pod wpływem których Grzegorz Palamas
zdecydował się spisać swe poglądy. Wydaje się więc zasadne zjawisko to
przestudiować.
Triady
powstały w latach 1338–1341, natomiast nazwa dzieła po raz
pierwszy użyta została w 
Encomium Palamæ
1
Filoteusza Kokkinosa
2
.
Właśnie z tego biograficznego dzieła pochodzi większość informacji na
temat życia i doktryny Grzegorza Palamasa. Wiemy, że odbył on trady-
cyjne, świeckie studia klasyczne
trivium
i 
quadrivium,
które zapewniły
mu gruntowną znajomość filozofii Arystotelesa, ale Platona już nie. Fi-
lozofia autora
Państwa
nie wchodziła bowiem do programu, ponieważ
Zob.
Patrologiæ cursus completus. Series Græca,
éd. J.-P. Minge, Paris 1865 [dalej: PG]
151, col. 551–656.
2
Filoteusz Kokkinos (1300–1379) został patriarchą Tessaloniki po śmierci Grzegorza
Palamasa, był też jego uczniem, przyjacielem i autorem biografii.
1
128
Justyna Kroczak
jak powszechnie wtedy sądzono, stała w sprzeczności z doktryną chrze-
ścijańską. Grzegorz Palamas był zatem dobrze wykształcony, ale nie ufał
filozofii. W 1316 r., tj. w dwudziestym roku życia, za namową Teoleptosa
(1250–1322), swego pierwszego mistrza duchowego, udał się na Świę-
tą górę Athos i wstąpił do monasteru. Teoleptos wprowadził Grzegorza
w tajniki hezychazmu i modlitwy serca. Ten moment stanowił przełom
w jego życiu. Coraz wyraźniej zarysowuje mu się sens i dostojność mni-
szego życia. Przez pierwsze trzy lata spędzone w klasztorze jego kierow-
nikiem duchowym był hezychastyczny mnich Nikodem, który zamiesz-
kiwał pustelnię w okolicy klasztoru Watopedii na górze Athos. Natomiast
w  kolejnych latach przebywał w  monasterze Wielkiej Ławry, założonej
przez św. Atanazego z Athos (920–1000) przy finansowej pomocy cesarza
Nicefora II Fokasa (912–969), a także żył jako pustelnik. Doświadczenia
te spowodowały, że raz związawszy się z hezychastycznym sposobem ży-
cia, pozostał przy nim do końca życia. Jednak co jakiś czas zmuszony był
opuścić Świętą Górę i udać się do Tessalonik lub Konstantynopola. Tak
też było w 326 r., kiedy to został wyświęcony w Tessalonikach na kapła-
na. W czasie powrotu na Athos zawędrował do Macedonii, gdzie założył
klasztor na górze Papikion. W sąsiedztwie klasztoru znajdował się mo-
naster mnichów mesaliańskich, którzy wyznawali dualistyczną koncepcję
świata, nie uznawali sakramentów i wiedli życie wyjątkowo ascetyczne.
Jest to o tyle ważna wzmianka, że w późniejszym czasie Grzegorz zostanie
oskarżony przez swych przeciwników o mesalianizm. Było to oczywiście
nieprawdą, w rzeczywistości próbował wykazać mesalianom nieprawdzi-
wość i nieortodoksyjność ich wiary, za co próbowano go otruć, bezsku-
tecznie jednak. W trzydziestym ósmym roku życia, tj. w 1334 r. Grzegorz
Palamas zaczyna swą działalność pisarską. Pierwszym jego dziełem było
Życie Piotra z Athos
3
. Niedługo potem, w 1335 r. został wybrany ihume-
nem monasteru Esfigmenu, po czym ponownie osiadł w skicie
4
św. Sawy.
Tutaj właśnie po raz pierwszy zapoznał się z pismami niejakiego Barlaama
z Kalabrii (1290–1348), który krytykował hezychastyczny sposób modli-
3
4
Zob. PG 150, col. 939–1041.
Skit to inna nazwa pustelni.
Grzegorz Palamas wobec kontrowersji hezychastycznej
129
twy, tak rozpowszechniony wśród mnichów z Athos i wręcz przez nich
uświęcony. Barlaam, mnich kalabryjski, zyskując uznanie dzięki komen-
tarzom do pism Pseudo-Dionizego Areopagity, zaatakował hezychazm
na podstawie biernej znajomości tego ruchu. Grzegorz Palamas w  od-
powiedzi napisał polemiczne traktaty, znane pod nazwą
Triady w obro-
nie hezychastów,
które stają się pierwszą teologiczną syntezą duchowego
życia wschodniego monastycyzmu. Jan Kiparissiota, jemu współczesny,
zauważył, że Grzegorz Palamas rozpoczął swą twórczość teologiczną pod
znakiem niezgody i polemiki z Barlaamem
5
. Równocześnie
Triady
były
dla niego okazją do krytyki filozofii świeckiej
6
. Pomimo wielowątkowości
pism, nauka Grzegorza Palamasa nie złożyła się w system, ale pozosta-
ła ciekawym odbiciem życia duchowego schyłkowego Bizancjum. Autor
Triad
zmarł 14 listopada 1359 r. w 73. roku życia, natomiast w 1368 r. od-
była się jego kanonizacja. Kościół Prawosławny ustanowił drugą niedzielę
Wielkiego Postu w obrządku bizantyjskim świętem Grzegorza Palamasa,
jako przedłużenie tzw. Niedzieli Prawosławia.
Triady
to najważniejsze dzieło doktora hezychastycznego. Składają się
one z trzech części, a każda część zawiera trzy traktaty. Całość dzieła sta-
nowi odzwierciedlenie kontrowersji hezychastycznej, która zrodziła się
w pierwszej połowie XIV w. w Bizancjum. Kontrowersja ta była sporem
o wartość i miejsce hezychazmu w chrześcijaństwie wschodnim. Grze-
gorz Palamas przedstawił swe poglądy metodą odpowiedzi na pytania
anonimowych mnichów, które dotyczyły ortodoksyjności hezychazmu.
Bizantyjski teolog w swych
Triadach
chciał uzasadnić i usprawiedliwić
mnichów, którzy praktykowali hezechastyczną metodę modlitwy. Nie
był on jednak na tyle wykształconym mnichem, aby aspirować do mia-
na wielkiego myśliciela. Jego pisma, a w szczególności interesujące mnie
najbardziej
Triady,
nie tworzą spójnego wywodu teologicznego, zawiera-
ją jedynie rozbudowany wykład mistyki prawosławnej, przedstawionej
Por. PG 152, col. 680; zob. także: Y. Spiteris,
Ostatni Ojcowie Kościoła,
tłum. B. Widła,
Warszawa 2006, s. 162.
6
Zob. J. Meyendorff,
Zhizn’ i trudy svyatitelya Grigoriya Palamy,
per. G. N. Nachinkin,
Sankt-Peterburg 1997, s. 164.
5
130
Justyna Kroczak
w postaci odpowiedzi na zarzuty antyhezychastów. Głównym krytykiem
duchowości hezychastycznej był wspomniany już Barlaam z  Kalabrii.
W swej krytyce skoncentrował się głównie na kwestii poznania Boga, roli
ciała w modlitwie oraz możliwości przebóstwienia człowieka. W pierw-
szej części
Triad
Grzegorz Palamas odpierając ataki krytyków, omawia
problem wiedzy świeckiej i odnosi się do hezychastycznej metody mo-
dlitwy. W Triadzie drugiej pojawia się rozróżnienie między istotą a ener-
gią Boga, natomiast w Triadzie trzeciej teolog broni hezychastów przed
oskarżeniami: o mesalianizm i o naruszenie prostoty Boga. Dzieło to sta-
nowi zatem swoistą syntezę życia religijnego XIV-wiecznego Bizancjum.
Dokonuje się bowiem wtedy w  cesarstwie wschodnim wielka odnowa
duchowości. W głównej mierze była to zasługa mnichów z ich specyficz-
ną mistyką  –  hezychazmem. Głównym celem, do którego dążyli mni-
si, było realne zjednoczenie z  Bogiem, tj. przebóstwienie (gr. θέωσις).
Mogło się to odbyć jedynie, jak wierzyli, poprzez szczere praktykowa-
nie hezychastycznego sposobu modlitwy serca. Grzegorz Palamas był
głównym inicjatorem tzw. odnowy hezychastycznej w średniowiecznym
Bizancjum. Palamicki hezychazm stanowił twórczą kompilację wielo-
wiekowego doświadczenia wschodniego, synajskiego i  atoskiego oraz
mistyki wschodniej, ale równocześnie wnosił nowe inspiracje do ducho-
wości chrześcijańskiej
7
. Hezychia (gr. ἡσυχία – spokój) była mistycznym
doświadczeniem mnichów Kościoła wschodniego. Stała ono w opozycji
do racjonalistyczno-intelektualnych tendencji scholastycznych, które
z Zachodu nacierały na grecką świadomość religijną. Jean-Yves Leloup
pisał, że doświadczenie hezychastyczne charakteryzuje się dwojakim od-
czuciem: „transcendencji Boga, Jego nieprzeniknionej natury, której nie
można z Nim dzielić w Jego istocie oraz afirmacji bliskości Boga, Jego
immanencji, Jego obecności w każdym z nas, czyli rzeczywistej deifikacji
człowieka, Mocą Słowa i  Ducha”
8
. Głównym celem hezychastów było
7
s. 88.
Por. J. Tofiluk,
Hezychazm i jego wpływ na rozwój duchowości,
„Elpis”, 2002, nr 6 (19),
J.-Y. Leloup,
Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna,
tłum. H. Sobieraj, Kra-
ków 1996, s. 79.
8
Grzegorz Palamas wobec kontrowersji hezychastycznej
131
przebóstwienie, ale przebóstwić może sam Bóg, udzielając człowiekowi
swej łaski. Hezychia jednak ułatwiała otwarcie się człowieka na Boga i Je-
go łaskę. Zatem hezychazm był ruchem, który dążył do przebóstwienia
człowieka.
XIV-wieczni mnisi twierdzili, że w  stanach psychicznego spokoju
i pełnego wyciszenia człowiek może doświadczyć światła, które jest wizją
samego Boga. Światło to utożsamiane było ze światłem przemienienia
Chrystusa, którego doświadczyli apostołowie na górze Tabor
9
. Od stro-
ny teologicznej doświadczenie to wyjaśnić można poprzez rozróżnienie
w Bogu istoty i energii. Światło będące „niestworzonym światłem” czy
też „niestworzoną energią” Boga może ku nam zstępować, natomiast
istota Boga pozostaje nieuchwytna
10
. Duchowość hezychastyczna była
duchowością biblijną, ufundowana została bowiem na słowach: „Ty zaś,
gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi i módl się
do Ojca Twego, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukry-
ciu, odda tobie” (Łk 17, 21)
11
. Mnich nie może być niczym zatroskany,
ma być wolny, ma usiąść w swojej celi i tam pozostać. Jego umysł ma
„medytować” o Imieniu Bożym.
Warto dodać, że niekiedy można spotkać się z potraktowaniem he-
zychazmu jako medytacji
12
i, co za tym idzie, porówywaniem go z in-
dyjską jogą albo praktykami
zikr
(arab.
dhikr)
muzułmańskich Sufich
13
.
O ile zestawienia z jogą nie da się obronić, to z praktykami Sufich już
tak. Wspólne wpływy chrześcijaństwa i  islamu w  XIII i  XVI w. były
niezaprzeczalne. Miało wtedy miejsce wiele bezpośrednich kontak-
tów pomiędzy chrześcijańskimi mnichami a przedstawicielami islamu.
Najlepszym przykładem może być tu właśnie Grzegorz Palamas, który
Zob. A. Siemianowski,
Filozoficzne podłoże rozłamu chrześcijaństwa,
Wrocław 1993, s. 9.
Zob. Bp. Maximos (E. Aghiorgoussis),
Monastycyzm,
[w:]
Prawosławie, Światło
prawdy i zdrój doświadczenia,
red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 139.
11
Wszystkie cytaty pochodzą z Biblii Tysiąclecia.
12
Zob. A. Siemianowski,
Tomizm a palamizm. Wokół kontrowersji doktrynalnych chrze-
ścijańskiego Wschodu i Zachodu w Średniowieczu,
Poznań 1998, s. 23.
13
Zob. Kallistos Ware,
Modląc się ciałem: hezychastyczna metoda modlitwy i  jej nie-
chrześcijańskie odpowiedniki,
[w:] tenże,
Tam skarb Twój, gdzie serce Twoje...,
tłum. K. Leśniewski,
Lublin 2011, s. 71–106.
9
10

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin