1194929494attach.doc

3. Czynności prawne

3.1. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych

Za czynność prawną uznaje się takie zdarzenie prawne, które polega na świadomym zachowaniu się osoby fizycznej (organu osoby prawnej), w którym przejawia się dążenie do osiągnięcia określonych skutków cywilnoprawnych[1]. Czynność prawna to zachowanie, które może być zarówno działaniem jak i zaniechaniem nastawionym na wywołanie skutków prawnych.

Według innej propozycji czynnością prawną jest stan faktyczny, którego koniecznym elementem jest co najmniej jedno oświadczenie woli podmiotu prawa cywilnego, wyrażające jego decyzję mającą na celu wywołanie skutków prawnych, polegających na powstaniu, zmianie albo ustaniu stosunku prawnego[2].

Czynności prawne mogą być jednostronne lub dwustronne. Do wywołania skutków prawnych czynności jednostronnej wystarczy złożenie oświadczenia woli jednej strony (np. pełnomocnictwo). Do wywołania skutków prawnych czynności dwustronnych wymagane jest złożenie zgodnych oświadczeń woli dwóch stron (np. umowa najmu).

Wśród innych rodzajów czynności prawnych wyróżnia się:

1) konsensualne, których skuteczność zależy wyłącznie od złożenia oświadczenia woli (np. umowa najmu, umowa pożyczki) oraz realne, do dokonania których oprócz oświadczenia woli konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi (np. umowa przechowania, umowa użyczenia, zadatek);

2) zobowiązujące, które polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do świadczenia, tzn. do określonego działania lub zaniechania na rzecz wierzyciela (w ramach tej grupy wyróżnia się czynności jednostronnie zobowiązujące, które tylko jedną stronę zobowiązują do spełnienia określonego świadczenia, a drugą uprawniają do otrzymania świadczenia oraz dwustronnie zobowiązujące, gdy z czynności prawnej wynikają odpowiednie zobowiązania dla obu stron) oraz rozporządzające, które polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego; w ramach tego podziału wyróżnia się ponadto czynności zobowiązująco-rozporządzające, które wywołują podwójny skutek - zarówno zobowiązujący, jak i rozporządzający (np. umowa sprzedaży, umowa zamiany);

3) kazulane (przyczynowe) - czynności przysparzające, których ważność uzależniona jest od istnienia prawidłowej przyczyny (kauzy, causae) oraz abstrakcyjne (oderwane), które wywołują skutki przysparzające, chociażby nie istniała prawidłowa przyczyna (causa) stanowiąca podstawę prawną ich dokonania;

4) odpłatne, na podstawie których obie strony czynności prawnej dwustronnie zobowiązującej mają uzyskać pewną korzyść majątkową, oraz nieodpłatne;

5) przysparzające, które powodują u innej osoby zmianę majątkową, polegającą na tym, że ta osoba nabywa prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe;

6) upoważniające, które wyznaczają innym podmiotom kompetencje do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia (np. pełnomocnictwo, przekaz);

9) na wypadek śmierci (mortis causa), które wywołują skutki prawne z chwilą śmierci osoby, która tej czynności dokonała (np. testament, umowa o zrzeczenie się dziedziczenia) oraz między żyjącymi (inter vivos)[3].

3.2.                        Formy składania oświadczeń woli

Oświadczenie woli, które jest głównym elementem czynności prawnych może być złożone w różnej formie. Jeśli przepis prawa nie narzuca odpowiedniej formy, wówczas trony mogą dobrać formę danej czynności w sposób dowolny (np. ustną). Natomiast, dla ważności niektórych czynności wymaga się złożenia oświadczeń woli w odpowiedniej formie. Kodeks cywilny wyróżnia następujące formy:

1)     zwykła forma pisemna,

2)     forma pisemna z podpisem poświadczonym,

3)     forma pisemna z datą pewną,

4)     forma aktu notarialnego,

5)     forma elektroniczna.

Do zachowania zwykłej formy pisemnej wystarczy złożenie pod oświadczeniem woli własnoręcznego podpisu. Nie musi on być czytelny, ponieważ w polskim systemie prawa nie ma definicji podpisu. Przyjmuje się zatem, że każdy identyfikowalny znak z naszym imieniem i nazwiskiem lub w ogóle z naszą osobą będzie stanowił podpis (np. krzyżyk napisany długopisem pod odpowiednim kątem jest znakiem niepowtarzalnym). Skuteczność czynności dwustronnej wymaga ponadto wymiany egzemplarzy, na których złożono podpisy.

Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis, bądź też w ten sposób, że zamiast składającego oświadczenie podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać (art. 79 k.c.)

Forma pisemna z poświadczonym podpisem polega na tym, że własnoręczność złożonego podpisu musi być poświadczona przez uprawniony do tego organ w chwili jego składania. Osobą uprawnioną do poświadczenia jest notariusz, lub gdy w danym okręgu właściwości organu administracji publicznej nie ma kancelarii notarialnej, czynność poświadczenia może być wykonana  przez wójta, burmistrza, prezydenta, starostę, czy marszałka województwa.

Do zachowania formy pisemnej z datą pewną wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu i postawienie obok daty, w której podpis ten jest składany.  Czynność prawna ma datę pewną także w wypadkach następujących:

  1)   w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego;

  2)  w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ (art. 81 §2 K.c.).

Zachowanie formy elektronicznej polega na złożeniu pod oświadczeniem woli podpisu elektronicznego weryfikowalnego za pomocą certyfikatu.

Akt notarialny to najbardziej kwalifikowana forma pisemna sporządzana przez notariusza w kancelarii, bądź poza jej siedzibą. Aktu notarialnego wymagają najczęściej takie czynności jak umowy sprzedaży nieruchomości, umowa spółki  z ograniczoną odpowiedzialnością, akt założycielski fundacji it.p.

3.3. Wady oświadczenia woli

Aby czynność prawna mogła wywołać skutki prawne wymagane jest złożenie prawidłowego oświadczenia woli, które nie będzie obciążone żadną z wad określonych w kodeksie cywilnym.

W art. 82-88 k.c. ustawodawca określił katalog wad, które mogą wpływać na ważność czynności prawnych. Do nich należą:

1)     brak świadomości lub swobody (art. 82 k.c.),

2)     pozorność (art.83 k.c.)

3)     błąd (art.84 k.c.),

4)     podstęp (art. 86 k.c.),

5)     groźba.

Zgodnie z art. 82 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Dotyczy to zarówno sytuacji odurzenia alkoholowego, jak i stanu choroby psychicznej.

Pozorność polega na świadomym działaniu dwóch lub więcej osób w celu ukrycia innej czynności prawnej z pokrzywdzeniem osób trzecich (np. osoba zadłużona wyzbywa się fikcyjnie swojego mienia za pomocą umowy sprzedaży , tylko w celu uniemożliwienia przeprowadzania czynności egzekucyjnych). Oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru jest nieważne. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Błąd polega na mylnej ocenie rzeczywistości. Wada ta wiąże się przez wszystkim z niewłaściwym osądem  określonego stanu rzeczy ze względu np. na brak wystarczającej wiedzy. Jeśli jesteśmy pewni, że kupowany przez nas obraz jest oryginalny i nikt nas z tego błędu nie wyprowadza, ani nie utwierdza w fałszywym przekonaniu, wówczas mamy do czynienia z typową wadą oświadczenia boli określaną jako błąd. Zgodnie z art. 84 k.c. w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. Błąd istotny polega na, że istnieje przekonanie, zgodnie z którym gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Podstęp to inaczej wprowadzenie kogoś w sposób umyślny w błąd. Zgodnie z art. 86 k.c. jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

Groźba polega na użyciu nielegalnych środków przymusu lub szantażu służących do uzyskania oświadczenia woli o określonej treści od innej osoby. Groźba jest zawsze bezprawna i nielegalna. Aby można się powołać na tą wadę oświadczenia woli musi ponadto być realna, tzn. zagrożenie musi mieć rzeczywiste możliwości wystąpienia. Zgodnie z art. 87 k.c. kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten też może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 88 k.c.).

4.      Przedstawicielstwo

Przedstawicielstwo jest rodzajem zastępstwa osób fizycznych lub prawnych. Nie wszystkie czynności prawne muszą być wykonywane osobiście. Instytucja przedstawicielstwa daj szersze możliwości działania bez osobistego udziału osoby zainteresowanej.

Przedstawicielstwo może być oparte na ustawie lub orzeczeniu sądu, może również mieć swoje źródło w umowie. W pierwszym przodku mamy do czynienia z przedstawicielstwem ustawowym, w drugim natomiast z pełnomocnikiem. Przedstawicielem ustawowym może być np. rodzic lub inny opiekun prawny wyznaczony przez sąd. Pełnomocnika ustanawia sam zainteresowany mocodawca. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela wywołuje skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Kodeks cywilny wyróżnia kilka kategorii pełnomocnictwa. Wiążą się one z treścią i zakresem pełnomocnictwa. Pierwszy rodzaj to pełnomocnictwo ogólne. Upoważnia ono mocodawcę do działania w najszerszym stopniu w imieniu mocodawcy. Druga kategoria to pełnomocnictwo rodzajowe. Uprawnia ono jedynie do działania w imieniu mocodawcy wyłącznie w określonych rodzajowo sytuacjach (np. upoważnienie do odbioru pism z urzędu skarbowego). Najwęższym jest pełnomocnictwo szczególne. Daje ono możliwość zastępstwa w przypadku wykonywania konkretnej czynności (np. do odbioru konkretnej decyzji naczelnika urzędu skarbowego).

Forma pełnomocnictwa jest uzależniona od formy czynności, do której pełnomocnik jest upoważniony. Np. do zawarcia umowy w formie aktu notarialnego pełnomocnictwo również musi być sporządzone w tej samej formie. Natomiast pełnomocnictwo ogólne powinno być zawsze sporządzone przynajmniej w formie pisemnej.

Zgodnie z art. 101 k.c. Pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane, chyba że mocodawca zrzekł się odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika, chyba że w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy pełnomocnik reprezentuje obie strony (Art. 108 k.c.).

6