Urszula Augustyniak, Antyklerykalizm szlachecki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako problem badawczy.pdf

(588 KB) Pobierz
DYSK USJE I PROPOZ YCJE
Odrodzenie i Reformacja w Polsce,
LVII 2013
PL ISSN 0029‑8514
Urszula Augustyniak
(Warszawa)
Antyklerykalizm szlachecki w Rzeczypospolitej
Obojga Narodów jako problem badawczy
Niniejszy tekst stanowi podsumowanie refleksji związanej z pracą przy
przygotowaniu edycji źródłowej pt.
Państwo świeckie czy księże? Spór
o rolę duchowieństwa katolickiego w Rzeczypospolitej w czasach Zygmun‑
ta III Wazy
1
. Tytuł, zaczerpnięty z tekstu rokoszowego, nawiązuje do
tezy o zasadniczej sprzeczności między państwem świeckim (regnum
politicum)
i zdominowanym przez kler (regnum
sacerdotale),
a pośrednio
– do nauczania Jana Kalwina w Institutiones
Christianae religionis
2
(IV,
22) o rozdzieleniu dwóch sfer egzystencji człowieka: doczesnej i tran‑
scendentalnej, a zarazem instytucji państwa i Kościoła
3
.
Koncepcja państwa świeckiego (szlacheckiego), stworzona przez po‑
lityków „złotego wieku”, na przełomie XVI i XVII stulecia stanowiła
1 U. Augustyniak,
Państwo świeckie czy księże? Spór o rolę duchowieństwa katolickiego
w Rzeczypospolitej w czasach Zygmunta III Wazy. Wybór tekstów,
Wydawnictwo Naukowe
Semper, Warszawa 2012.
2 Por. J. Kalwin,
O zwierzchności świeckiej, porządne, według sznuru Pisma świętego
opisanie. Zaraz o pożytkach i powinnościach urzędu jej. Z łacińskiego na polskie wiernie
przetłumaczone. Anonimowy przekład polski dwudziestego rozdziału czwartej księgi
„Institutio Christianae religionis” nunc uere demum suo titulo respondens z 1599 r.,
wyd.
W. Kriegseisen, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2009.
3 Rozumianego wówczas jako „władztwo” (panowanie) nad wspólnotą ludzką, a nie
zbiór instytucji. Zob. J. Matuszewski,
O państwie i Państwie,
„Czasopismo Prawno‑Hi‑
storyczne”, R. 10, 1958, 2, s. 93‑98.
http://rcin.org.pl
A N T Y K L E RY K A L I Z M S Z L AC H E C K I W R Z E C Z Y P O S P O L I T E J …
97
zaprzeczenie głoszonej przez zwolenników reformy trydenckiej dok‑
tryny wyższości władzy duchownej nad świecką
4
. Szczególnie ostro
formułowano ją w okresie rokoszu Zebrzydowskiego, powołując się na
tradycję przodków, którzy „[…] wiedząc, że też szlachcicami pirwej,
niż katolikami porodzili się, wiedząc, że nie są
de tribu Levi,
wiedząc,
że królestwo polskie nie jest
regnum sacerdotale
ale
regnum politicum,
wiedząc, że królestwa i państwa tego świata
hospitia
są, a nie
hereditas
kościoła Bożego, wiedząc co P. Bogu a co ojczyźnie powinni, […] religiej
świętej z policyją nie mięszali”
5
.
Przytaczając wypowiedź publicysty rokoszowego, sygnalizuję dystans
wobec dominującej obecnie w historiografii epoki nowożytnej (zwłaszcza
niemieckiej) teorii konfesjonalizacji jako niezbędnego czynnika moderni‑
zacji państw nowożytnych. Zgodnie z tą koncepcją, jedną z konsekwencji
równouprawnienia wyznaniowego zagwarantowanego w Konfederacji
Warszawskiej z 1573 r. było uniemożliwienie efektywnego wzmacniania
fundamentów tożsamości wyznaniowej wchodzących do niej konfesji.
Blokowało to procesy konfesjonalizacyjne, możliwe tylko zgodnie z dok‑
tryną poszczególnych wyznań, a mające – wedle tej koncepcji – stanowić
niezbędny warunek modernizacji
6
.
Moim zdaniem, relacje między procesami konfesjonalizacyjnymi
a modernizacyjnymi w państwie polsko‑litewskim XVI‑XVIII w. dale‑
ko odbiegały od tych, które przewidziano w modelu skonstruowanym
przez Wolfganga Reinharda i Heinza Schillinga na podstawie badań
nad stosunkami w Rzeszy Niemieckiej – m.in. ze względu na żywotność
tendencji antyklerykalnych i społeczno‑ekonomiczny charakter konfliktu
między stanami świeckim a duchownym, rywalizującymi o dominację
4 Por. S. Obirek,
Wizja Kościoła i państwa w kazaniach ks. Piotra Skargi SJ,
WAM,
Kraków 1994. O kapłaństwie jako o źródle władzy królewskiej, zob. także: P. Skarga,
Kazania sejmowe,
oprac. J. Tazbir, M. Korolko, Ossolineum, Wrocław‑Kraków 1972,
s. 87.
5
Rozmowa o rokoszu,
w:
Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,
t. II,
wyd. J. Czubek, PAU, Kraków 1914‑1918, s. 125. Ponowne przeciwstawienie
regnum
politicum
i regnum
sacerdotale
por.
ibidem,
s. 133.
6 Por. „Brak procesów modernizacji mógł być po części ceną, jaką państwo płaciło
za wyznaniowe równouprawnienie. Uchwalenie Zgody Sandomierskiej i Konfede‑
racji Warszawskiej blokowało skuteczną konfesjonalizację, bo równouprawnienie
było sprzeczne z ideą państwa wyznaniowego” (W. Kriegseisen,
Stosunki wyznaniowe
w relacjach państwo‑kościół między reformacją a oświeceniem,
Wydawnictwo Naukowe
Semper, Warszawa 2010, s. 537).
http://rcin.org.pl
98
URSZULA AUGUSTYNIAK
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dlatego uważam, że postrzeganie
sporów szlachty z klerem w kontekście relacji instytucji państwa i Ko‑
ścioła rzymskokatolickiego czy stosunków międzywyznaniowych nie
wyczerpuje zagadnienia, a antyklerykalizm szlachecki można traktować
jako przejaw tendencji sekularyzacyjnych w Europie nowożytnej w dobie
konfesjonalizacji.
W historiografii polskiej pionierem badań w tym zakresie jest Zbi‑
gniew Ogonowski
7
, którego opinia z 1958 r., że jeszcze w końcu XVI
i w pierwszej ćwierci XVII w. polityczny program elit szlacheckich,
szczególnie opozycji protestanckiej, „reprezentował dążności pod pewnymi
względami zmierzające do zeświecczenia kultury i życia społecznego”
8
,
pozostaje nadal aktualna. Natomiast zagadnienie antyklerykalizmu do‑
strzeżono wyraźniej dopiero w latach siedemdziesiątych XX w.
9
, a w latach
2002‑2004 powróciło ono jako problem badawczy w całej serii artykułów
i monografii
10
. Janusz Tazbir zwrócił wówczas uwagę, iż w państwie
polsko‑litewskim antyklerykalizm nie narodził się dopiero na przełomie
XVIII‑XIX w., a tym bardziej nie jest „wyłącznie smutnym dziedzictwem
wieloletnich rządów komunistycznych”, jego historyczna metryka sięga
bowiem XV w., jeśli nie wcześniej
11
.
Na ożywienie zainteresowania polskim antyklerykalizmem szlachec‑
kim wpłynęły niewątpliwie zachodnioeuropejskie studia nad historią
Kościoła i państwa, a w szczególności wspominany już wyżej para‑
dygmat konfesjonalizacji H. Schillinga i W. Reinharda. Dla większej
7 Por. Z. Ogonowski,
Z zagadnień tolerancji w Polsce XVII wieku,
PWN, Warszawa
1958.
8
Ibidem,
s. 95.
9 Por. H. Wróblewska,
Antyklerykalizm w kulturze polskiej XVII w.,
„Euhemer –
Przegląd Religioznawczy”, 1977, 2, s. 13‑28.
10 Por. J. Tazbir,
Staropolski antyklerykalizm,
OiRwP, 2002, 3, s. 13‑22; M. Markiewicz,
Problem antyklerykalizmu w czasach saskich,
w:
Rzeczpospolita wielu wyznań. Materiały
z międzynarodowej konferencji, Kraków 18‑20 listopada 2002 r.,
red. A. Kaźmierczyk,
A. K. Link‑Lenczowski, M. Markiewicz, K. Matwijowski, Księgarnia Akademicka,
Kraków 2004, s. 340‑347; J. W. Wołoszyn,
Problematyka wyznaniowa w praktyce
parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648‑1696,
Wydawnictwo Naukowe Semper,
Warszawa 2003; W. Organiściak,
Duchowieństwo w Polsce według Wincentego Skrzetuskie‑
go. Zagadnienia wybrane,
w:
Rzeczpospolita wielu wyznań,
s. 115‑129; M. Wyszomirska,
Szlachta a duchowieństwo w Rzeczypospolitej za Augusta III Wettyna,
„Acta Universitatis
Wratislaviensis”, nr 3148, Historia CLXXVIII, Wrocław 2009, s. 415‑423.
11 Por. J. Tazbir,
op. cit.,
s. 13‑15.
http://rcin.org.pl
A N T Y K L E RY K A L I Z M S Z L AC H E C K I W R Z E C Z Y P O S P O L I T E J …
99
czytelności dalszego wywodu należy zatem przypomnieć, że Schilling
polemizuje z tezami Wilhelma Schultze
12
, utrzymującego, iż świeckie
drogi modernizacji miały decydujące znaczenie już w XVI w., wyjaśniając
różnicę ocen zmianą perspektywy badawczej: „Schulze bada zmianę
zasadniczo na płaszczyźnie teorii i kategorii, podczas gdy paradygmat
konfesjonalizacji odnosi się także do rzeczywistości politycznej, spo‑
łecznej i indywidualno‑osobistej”
13
.
Schilling stawia tezę, że „po pierwszym potężnym skoku sekulary‑
zacyjnym w związku z tak zwanym sporem o inwestyturę w dojrzałym
średniowieczu, wiek XVI upłynął pod znakiem pewnego ruchu alter‑
natywnego, wręcz resakralizacji, która była następstwem reformacji”
14
.
Uznaje, iż „[…] koncepcje alternatywne wobec faktycznie aktywnych
modeli reformacji bądź konfesjonalizacji, obojętnie czy luterańskich,
reformowanych czy katolickich […] właśnie dlatego były […] anachro‑
niczne albo niemożliwe do zrealizowania, że wraz z zazębianiem się religii
i społeczeństwa podważały główną, wówczas jeszcze nienaruszalną zasadę
konstrukcyjną systemu społecznego w dawnej Europie”
15
.
W klęsce owych koncepcji upatruje dowodu na poparcie swej
koronnej tezy, że „konfesjonalizacja stanowiła z punktu widzenia
socjologii religii i historii rozwoju nieuchronne stadium przejściowe
do w pełni ukształtowanej świeckiej nowoczesności”
16
, a koncepcje
rozdziału państwa od kościoła i tendencje sekularyzacyjne „wystę‑
powały w XVI i XVII wieku jako idea i jako utopijnie ją korygujące
prowokacje”
17
. Ich faktyczną realizację zapoczątkowano w  epoce
„powestfalskiej”, a dokonano dopiero w XVIII w., pod wpływem
oświeceniowego racjonalizmu.
12 Por. W. Schultze,
Vom Gemeinnutz zum Eigennutz. Über die Normalwandeln
in der Ständischen Gesellschaft der frühen Neuzeit,
„Historische Zeitschrift” 1986,
243, s. 591‑626; Id.,
Ständischen Gesellschaft und Individualrechte,
w:
Grund‑ und
Freiheitsrechte von der ständischen zur spätbürgerlichen Gesellschaft,
hrsg. von G. Birtsch,
Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1987, s. 161‑179.
13 H. Schilling,
Konfesjonalizacja – Kościół i państwo w Europie doby przednowoczesnej,
przeł. J. Kałążny, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010 („Poznańska Biblioteka
Niemiecka”, nr 32), s. 216, przyp. 98.
14
Ibidem,
s. 602.
15
Ibidem,
s. 332.
16
Ibidem.
17
Ibidem,
s. 333.
http://rcin.org.pl
100
URSZULA AUGUSTYNIAK
Przydatność powyższych ujęć wyjaśniających w warunkach Rzeczy‑
pospolitej polsko‑litewskiej w XVII i XVIII w. wydaje się ograniczona.
Przede wszystkim, skoro konfesjonalizacja protestancka była nierealna
choćby ze względów geopolitycznych, można mówić wyłącznie o kon‑
fesjonalizacji katolickiej – w aktualnym stanie badań dyskusyjny jest
jednak zarówno jej przebieg, jak i efekty. Jedyna próba katolicyzacji
wyznawców prawosławia wspólnymi siłami administracji państwowej
i Kościoła katolickiego, czyli unia brzeska z 1596 r., nie doprowadziła
w czasach Wazów do zamierzonej unifikacji wyznaniowej
18
, a w na‑
stępnych dwóch stuleciach zaowocowała konfliktami społecznymi
na podłożu religijnym. W stosunkach wewnątrzkościelnych reforma
ograniczyła się w Rzeczypospolitej końca XVI i w pierwszej połowy
XVII w. do zmian liturgicznych i poprawy dyscypliny kleru (przede
wszystkim zakonnego)
19
, natomiast duszpasterstwo pozostawało tra‑
gicznie zaniedbane na terenach etnicznie polskich jeszcze w XVIII w.
20
Powrót do rzeczywistej reformy polskiego Kościoła nastąpił dopiero
w epoce „oświeconego katolicyzmu”
21
, choć jeszcze na Sejmie Wielkim
obrońcy zakonów prezentowali program „zasadniczo potrydencki […]
bez żadnych akcentów oświeceniowych”
22
.
Niezależnie od problemów z datowaniem katolickiej konfesjonali‑
zacji Rzeczypospolitej nasuwa się pytanie, czy jakakolwiek skuteczna
konfesjonalizacja była możliwa bez współpracy oficjalnego / pań‑
stwowego Kościoła z silną władzą monarszą? Wydaje się, że przyczyn
spowolnienia postępów konfesjonalizacji katolickiej w państwie pol‑
sko‑litewskim w stosunku do Europy Zachodniej należy szukać nie
18 Por. T. Kempa,
Wobec kontrreformacji. Protestanci i prawosławni w obronie swobód
wyznaniowych w Rzeczypospolitej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku,
Wy‑
dawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 552‑554, 599.
19 Por. F. Bogdan,
Sprawa wyjęcia polskich zakonów spod władzy biskupiej w epoce
przedtrydenckiej,
Instytut Wydawniczy Studiów Misyjnych Ojców Pallotynów, Rzym
1964 („Sacrum Poloniae Millenium”, t. 10), s. 163‑168.
20 Por. T. Wiślicz‑Iwańczyk,
Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów
małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku,
Neriton – IH PAN, Warszawa
2001.
21 J. A. Gierowski,
Kościół katolicki wobec wczesnego Oświecenia w Polsce,
„Roczniki
Humanistyczne”, 1977, 25, z. 2, s. 23‑29; S. Litak,
Duchowieństwo polskie w okresie
Oświecenia,
„Wiek Oświecenia”, 1988, 5, s. 91‑110.
22 R. Butterwick,
Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788‑1792,
Wydawnictwo
Arcana – Muzeum Historii Polski, Kraków 2012, s. 369.
http://rcin.org.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin