MANIPULACJA.doc

MANIPULACJA (łac. manipulatio - manewr, fortel, podstej)) - celowe i skryte narzucanie jedno­stce lub grupie osób fałszywego obrazu pewnej rze­czywistości.

Z definicji m. wynika, że manipulowanie odby­wa się wbrew woli jednostki i na jej szkodę.; fałszywy obraz świata narzucany w toku czynności mani-pulatorskiej dotyczy zawsze „pewnej rzeczywisto­ści", a więc jej fragmentu, a nie całej rzeczywisto­ści; m. odnosi się np. do obrazu społeczeństwa, ro­dziny, szkolnictwa, sądownictwa, Kościoła; jest ona zasadniczo działaniem zaplanowanym, tzn. poprze­dzonym odpowiednim przygotowaniem (obmyśle­niem strategii, doborem stosownych technik itp.).

Ze względu na zakres wyróżnia się m.: 1° wiel­ką- dotyczy ona większej liczby osób (całego spo­łeczeństwa, mieszkańców miasta itp.); np. działa­nia manipulatorskie, które po 1989 przekonały ol­brzymią część Polaków do mitu mieszania się Ko­ścioła do polityki; 2° małą - realizowana jest ona w indywidualnych stosunkach międzyludzkich (np. w postaci kokieterii, intrygi, insynuacji). Ze wzglę­du na treść funkcjonuje m.: polit., ideol., ekonom., wojenna itp. Najważniejszym nośnikiem działań manipulatorskich są media (—) mass media); dlate­go wyróżnia się m.: prasową, radiową, telewizyjną, internetową.

Ze względu na skutek m. może być: l ° skutecz­na; 2° daremna - z jakiejś przyczyny nie mogła ona dojść do skutku, a jej dysponenci nie osiągnęli za­planowanych celów; 3° z efektem bumerangowym -jej dysponenci osiągnęli skutek odwrotny do za­mierzonego; zalicza się tu np. działalność ideolo­gów komun, w PRL, zmierzającą do zateizowania społeczeństwa; na przekór zastosowaniu wyszukanych technik manipulatorskich u wielu ludzi do chodziło wówczas do nawiązania jeszcze ściślej szych więzi z Kościołem.

Wszystkie działania manipulatorskie można po dzielić na 2 grupy: 1° stosowanie technik, z których osoba manipulowana może sobie zdawać sprawę, choć nie wie, co się kryje za konkretnym działaniem; 2° stosowanie technik, których jednostka nie jest świadoma - są to techniki oddziaływania na podświadomość. Efekt działań manipulatorskich uzależniony jest od wielu czynników; dwa z nich mają znaczenie podstawowe: dobór odpowiednich technik oraz stopień odporności osób poddawanych manipulacji.

Najczęściej używane w m. techniki to: 1° fragmentacja - uniemożliwia ona człowiekowi pełny odbiór rzeczywistości, ponieważ ukazuje ją w sposób wybiórczy, „punktowy"; celowo uwydatnia się cechy interesujące, ale nie najważniejsze; 2° przemilczanie - jest ona bardzo trudna do udowodnił nią, ponieważ bywa tłumaczona sposobem selekcjonowania informacji; stosowana jest m.in. w „zatruciu informacyjnym", które polega na tym, że sprawy najważniejsze albo się zupełnie pomija, alt ukazuje jako mało ważne; i odwrotnie - sprawy błahe przedstawia się jako bardzo ważne, przy jednoczesnym pomijaniu spraw najważniejszych; \ powtarzanie - jest obecnie najchętniej stosowa techniką m.; polega na regularnym powtarzaniu pewnych zarzutów i insynuacji (często podaje się w wątpliwość uczciwość danej osoby); jest ( wyjątkowo skuteczna, ponieważ może być realizowana w tym samym czasie przez różne media; 4° sugestia - szeroko stosowana; sięga się po nią, gdy trzeba się posługiwać np. „chwytami demagogicznymi" albo działaniami w ramach „propagandy szeptanej"; dużą dozę sugestii zawierają hasła polit. i handl.; po 1989 gł. ta technika przyczyniła sie do zaakceptowania przez społeczeństwo pol. ( haseł polit.: „grubej kreski" i „nie będzie polowania na czarownice"; 5° cliche (z franc. -: znana w fotografice „klisza negatywna") – ujmuje rzeczywistość (instytucje, osoby, programy polit.) w sposób wybiórczy; jednak w odróżnieniu od techniki fragmentacji, przedstawia wyłącznie negatywny obraz tej rzeczywistości, podkreślając w nim np: słabe strony działalności, popełnione błędy, istniejące sprzeczności, niskie wyniki sondaży.

Odrębną grupę stanowią t e c h n i k i manipulowania podświadomością; dochodzi wtedy do „pogwałcenia świadomości" przez przekazy do podświadomości (J.P. Regimbauld); w następstwie stosowania tych technik człowiek może być „zdalnie sterowany" (H.I. Schiller); do tego celu używa się najczęściej dwóch technik: 1° techniki jednej klatki - posługuje się bodźcami wzrokowymi, lecz zawsze tak, aby ich adresat nie był tego świadom; są to tzw. bodźce podprogowe, tzn. dzia­łające poniżej progu absolutnego, a więc nieuświa-damiane; 2° techniki wstecznego zapisu (ang. back-ward masking) - funkcjonują one w oparciu o słuch. Badacze manipulowania podświadomością twier­dzą, że za pomocą tych technik dysponenci m. mogą osiągać cele wyjątkowo groźne: prowadzą do inte­resowania się narkotykami i satanizmem, do dzia­łań antyrel. (np. apostazji) i zboczeń seksualnych oraz do aktów agresji.

Wyjątkową siłą działania dysponują syste­my manipulowania; są to zespoły powiąza­nych ze sobą technik i środków m.; ze względu na to, że stanowią m. zorganizowaną, należą do bar­dzo groźnych w skutkach; 3 z nich zasługują na szczególną uwagę: 1° system dezinformacji społe­czeństwa - posługuje się on zróżnicowanymi tech­nikami m.; przedmiotem działania jest całe społe­czeństwo, dlatego aktywizowane są liczne kanały m., szczególnie media; wykorzystuje się tu również czynniki uboczne, np. szum informacyjny; urucha­mia się też takie zabiegi, jak manewr odciągający (temat zastępczy) lub technikę informacji równole­głej (kontrinformacji, która ma zneutralizować in. informację); 2° system kreowania wroga -jest on specyficzny dla propagandy polit. i ideol.; dyspo­nenci tego systemu zakładają, że przeciwnika po­lit. (ideol.) najłatwiej pokonuje się wtedy, gdy uka­zuje się go opinii publ. jako wroga pewnych uzna­nych wartości, np. swobód obywatelskich, demo­kracji, niepodległości państwa, dobrobytu obywa­teli; jest to najgroźniejszy w skutkach system ma­nipulowania; wywołując akty nienawiści, prowa­dzi do agresji i chaosu społ.; po 1989 wielokrotnie podejmowano w Polsce próbę ukazania Kościoła jako wroga demokracji; 3° system S-M-S -jest on budowany na trzech, aktywnościach: sensacji, muzyce i seksie; ponieważ czynniki te występują razem, zyskuj ą zwiększoną siłę; wysoka atrakcyjność każdego z nich sprawia, że wpływa on skutecznie szczególnie na młodych odbiorców mediów (np. Musie Television lub tzw. kolorowe pisemka). System ten jest niebezpieczny dla kultury nar., a szcze­gólnie dla moralności; jest uruchamiany, gdy trze­ba odwrócić uwagę od istotnych problemów naro­du i państwa albo wprowadzić nową moralność; funkcjonuje na zasadzie wytwarzania „mętnej wody", co prowadzi do niezrozumienia ważnych dla człowieka spraw i do radykalnych zmian w hie­rarchii wartości jednostki; właśnie w tym celu wykorzystuje się media jako platformę dla propago­wania antywartości.

Zarówno dysponowanie m., jak i zgoda na nią jest świadomym uczestnictwem w kłamstwie. Gdy funkcjonują bez przeszkód systemy m., można mó­wić o groźbie powstania systemu zakłamania; spo­łeczeństwo, które żyje w klimacie zakłamania i zre­zygnowało z ambicji poszukiwania prawdy, nie może się rozwijać. Trwanie w m. prowadzi jednostkę do groźnego zniewolenia; tylko droga prawdy może jej pomóc; nastąpi to zgodnie z obietnicą Chrystusa: „poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli" (J 8,32).

M. należy się przeciwstawiać. Ujawniona i na­piętnowana m. staje się działaniem daremnym, a na­wet bumerangowym; aby to mogło nastąpić, należy: zdobyć wiedzę o mechanizmach m. i jej skutkach, rozmawiać z in. ludźmi o dostrzeżonych m., odpo­wiednio reagować na działania manipulatorskie (li­sty do redakcji, protesty, własne wypowiedzi w pra­sie), pogłębiać w sobie wrażliwość na prawdę i za­kłamanie w mediach, pomagać innym w „otwiera­niu oczu" na m. i w uodpornieniu się na jej wpływy.

W okresie PRL-u m. była podstawą ówczesnej propagandy oficjalnej i dzięki wszechwładnej cen­zurze mogła funkcjonować bez przeszkód;.przełom ustrojowy 1989 wprawdzie nie położył kresu dzia­łaniom manipulatorskim w polityce, to jednak, do­prowadzając do zniesienia cenzury, umożliwił swo­bodne wypowiadanie się na temat m.; doszło do paradoksalnej sytuacji, że media, które same czę­sto posługują się technikami m., występują dziś w roli jej demaskatorów.

H. Arendt, Du mensonge a la violence, Paris 1972; J. Ellul, Propaganda. The Formation ofMen 's Attitudes, New York 1973; A. Woodrow, Information, manipulation, Paris 1990; Dezinformacja, Warszawa 1991; S. Keen, Faces of the Enemy, San Francisco 1992; H. Kiereś, Zaglada-prze-moc-manipulacja, „Człowiek w kulturze" 1995, nr 6-7; A. Barbato, Come si manipola l 'informazione, Roma 1996; R. Dyoniziak, Sondaże a manipulowanie spoleczeństwem, Kra­ków 1997; A. Lepa, Świat manipulacji, Częstochowa 1997; A. de Lassus, Dezinformacja, „Zeszyt IEN" 2000, nr 7.

bp Adam Lepa