Berent Wacław - DIOGENES W KONTUSZU.rtf

WACŁAW BERENT

DIOGENES W KONTUSZU

Był jednym z synów sześciu, córek po stare­ mu nie licząc. Wyrastał wątło: nie nadawał sig do pracy na roli; wigc dla słabości zdro­ wia oddany został do szkół, gdzie musiał zmordować łacing, poezjg i retorykg. Jakaż droga żyda słać sig mogła młodzieńcowi polskie­ mu wyszkolonemu tak starannie — do niczego? Nie inna w wieku XVIII niż za dni naszych, bo i wyszkolenie odmieniło sig niewiele. Nad baka- larkg po szkołach przełożył inspektorstwo nad naj­ młodszymi paniczami po dworach. Uczynił to za­ pewne dla lepszej ogłady w towarzystwie pań- skiem: dla o k w i t n i e n i a, — na nic bowiem i pijarska nauka, gdy młody szlachcic pozostał kio-

cem ze szkół. Nie o Puławach oczywiście, ani

0              Białymstoku marzyć mu było: tak wysoko wypro­ mować go nie zdołały parantele jego rodziny i do­ brych sąsiadów. Po prawdzie wolał nawet pobyt w dworach o wiele skromniejszych, przypominają­ cych mu progi domowe. Nie miał też powodu użalać się na płacę, ani na obejście. Po roku zaledwie służby we dworze otrzymał oprócz zasług ordynaryjnych

1              dar od chlebodawcy: sam jaśnie Instygator Ziemski wręczył mu osobiście — z odpowiednią oracją o nau­ ce i literaturze — swój kontusz znoszony.

Po śmierci ojca spoważniał bardzo: dąsać się jął pan inspektor nauk na niedostateczne uważanie go przez jaśnie panienki, fukał na cudzą służbę, jął wkońcu przyganiać i robotom w polu. Ledwie się opierzył, zaraz zapiał: dziedzicem się poczuł.

Powrócił tedy na ojcowiznę w ziemi podlaskiej, na owe laski, piaski i karaski, nad któremi kraczą — przysłowiowe znów — kawki Podlasia. (Nie było chyba w Polsce gleby do tyła zlekceważonej w niezli­ czonych przysłowiach i pogwarkach). A że i rody rozpleniały się tam niczem kawki lub karaski, więc w działach familij tak płodnych kurczyła się substan­

cja dziadów, aż zdrobniała, pożal się Boże, w fortun­ ki nie dłuższe od bicza. Cała ojcowizna jego, dzielo­ na teraz między braci wszystkich, przyjmowała w za­ siew ozimi żyta ledwie korcy dziewięć, ćwierci trzy i sześć garncy. Tak na schedzie miernej stać się mu­ siał przedewszystkiem liczykrupą — z całą swą łaci­ ną, poezją i retoryką w głowie.              •

—              Jaśnie panom dziadom płużyły i te piachy, — mógł był rozmyślać gorzko — boć i źródłem ich in- traty była nie ziemia żywicielka, lecz po dawnemu: pańszczyzna, gorzelnie i karczmy; a nierzadko i Rzecz­ pospolita sama — za owe dostojeństwa starościńskie, sądowe lub sejmikowe, przez onych przodków nie ty­ le sprawowane, co piastowane, acz zawsze z godnoś­ cią szumną i wielce wymownie. Za dobrych czasów saskich tuczyła się szlachta i na piaskach.

Legendą gorzką, a zczasem ’wzgardzoną stawały się w biedzie wnuków i prawnuków te dziadów splen­ dory. W wzgardliwe zapomnienie poszedł i sam klej­ not rodowy: pracowite pługi szlachty zagrodowej a wkońcu zagonowej worały i tę legendę w ziemię wszystko-chłonącą. Pozostało jeno w duszach głuche poczucie równości wojewodzie.

Dziedzictwem szczególnem przekazał sig ponadto i pociąg do wymowy publicznej w sprawach Rzplitej. Ale że hołyszów szlacheckich i na sejmikach już wte­ dy słuchać nie chciano, wigc ten i owy z najbardziej piśmiennych spisywał pilnie niewygłoszone oracje licznemu potomstwu na pamiątkę, — bo komużby zresztą? Gdy na lat kilka przed sejmem wielkim roz­ gorzała w Warszawie wielka polemika oReformg, w głuszy podlaskiej niejedna rgka od pługa kreśliła listowne Rady do najznakomitszych statystów w stolicy. Tamci panowie odpisywali im nieraz, owszem: nazwiska tych przygodnych koresponden­ tów były do niedawna szanowne. Konarski wydruko­ wał nawet in extenso list taki w słynnem swem dziele: „O skutecznym rad sposobie“. Już to samo świadczy, że nie wstecznym rozżaleniom oddawano sig na Podlasiu. Gdzie ledwie żyto wschodziło, wybu­ jał niczem kąkol czerwony jakowyś radykalizm sa­ morodny, zgoła innej prowenjencji niźli francuski, bo zakorzeniony nie w salonach filozoficznych i w brukach miejskich, lecz w zubożałych dworkach na rozdrobnionej do ostatka roli. — Jakżeby to nie miało zastanawiać statystów warszawskich, tak

pełnych niezadługo złowieszczych wieści z Pa­ ryża?

Bardzo nieskorzy w przedsięwzięciach, niepodróż- ni, frasobliwi w czynie każdym, — jak to zwykle mieszkańcy samego ośrodka kraju, — byli zdawna ci wszyscy Miłosze i Gniewosze podlascy. Ale gdy obie te cechy dziedziczne, o których mówią one imiona, • skojarzyły się przypadkiem w sercu jednem, naten­ czas miłość gniewna czyniła z owych szaraków porywców płomiennych. — Wściekłe są te podlachy, bo gołe! — złorzeczyć im będzie szlachta tłusta.

Tymczasem świeży dziedzic na zagonach nie za­ przątał bynajmniej wszystkich myśli siewem i orką; sprawiła to pewnie owa poezja i retoryka, niewydy- miałe wciąż jeszcze z głowy niedawnego inspektora nauk. Przy pługu w piachach a z kawkami nad gło­ wą żył w duszy jedną tylko nadzieją: ujrzenia rezy- dencjonalnej Warszawy, której świetność, powiadali bywalcy, ’nie zmieści mu się na umyśle’. Ale wielka odległość stolicy (od Łukowa!..) czyniła wstręt tej podróży.—Napatrzywszy się jednak przykładu star­ szego brata, który dla powiększenia intraty zabawiał się przekupywaniem nabiału, nabył i on za wszystkie

swe oszczędności z pedagogiki cały wóz indyków i kur, by spodziewanym zyskiem z ich podtuczenia

i              odprzedaży w Warszawie opędzić koszta upragnio­ nej pielgrzymki. I jak to sobie postanowił którejś je­ sieni, tak też i wyruszył w drogę — coś koło Wielka­ nocy.

. Po grząskich piachach Podlasia i Mazowsza odby­ wał podróż pieszo u wozu w towarzystwie szlachcica z Ukrainy, co szedł za wołami, a niósł u pasa cynową flaszę gorzałki i wieniec obwarzanków. Przyłączał się do nich niekiedy, złażąc z swej bryki, ktoś wraca­ jący do Poznania. (Ktoś: szlachcic, nie szlachcic? Bóg go wiedzieć raczy). Na postojach nocnych po karczmach suto pożywiał się ów Wielkopolanin, za­ nim nie spoczął na wiezionym piernacie z poduszką, przykryty kitajkową pierzynką. Wołyniak, skrzepio­ ny gorzałką pod swe obwarzanki, odprawował spo­ czynek na wojłoku z kulbaką pod głową i z gru­ bym trzosem u biodra. Szlachcic koronny, posi­ liwszy się skibką chleba razowego z słoniną świę­ coną, na słomie brał się do wczasu. I rozmyślał nad tem, że owe różnice w wieczerzaniu i spoczynku star­ czyć mogą za ’Sztukę Geograf ji prowincjów polskich'.

Jakież dopiero potkało go zadziwienie, gdy wyjeż­ dżając wozem z ostatniego lasu przed Pragą, ujrzał Warszawę ’zastępującą brzegi Wisły, jakby jaki las!.. Czerwone dachy, kominy na domach wysokich rów­ no z kościołami, ludzi nie widać boso, nikt głowy nie spuszcza na ziemię, każdy z miną wesołą, ubrany jak u nas w niedzielę. Tłum snującego się wszędy ludu i przejeżdżających karet robił ustawiczne roztargnie­ nie zmysłom, zarzucał myśli wszystkie, przysmakami ciekawości każąc nieustannie wytrzeszczać oczy’.

By w dostatkach tych ludzi wesołych nie świecić ubóstwem smutnem, dobył czemprędzej z toboła na wozie swój strój odświętny. (Niczem Ulisses u szczę­ śliwych Feaków poczuł się w Warszawie dobry ła- cinnik od Pijarów w Łukowie). Przywdział kontusz fioletowy, niegdyś mu darowany, nicowany świeżo i musułbasem czerwonym podszyty. — Zwiezione in­ dyki, kury i jajca przedał na targu przed kościołem Św. Krzyża z profitem tynfów ośmiu i szóstaków dwóch.              -

Cóż kiedy mu iprfw^ukradli na t^ŁseKrakow-

skiem Przedmieświ/^ kł              w

ii              *

A stało się t^\t^ uszcgęśliwiony_zarobkiem tem

*              CHELtf'*'

radośniej rozglądał się po Warszawie, mijając zresz­ tą oczami wspaniałe pałace stolicy, które od strony Pragi górowały wtedy nad miastem i stanowiły jedy-              ,

ny splendor ulic. Ku tym to pałacom nadewszystko              t

rwały się oczy kresowca Karpińskiego, chciwe łask pańskich. Szlachcic koronny miał serce na innem miejscu. Nie na dygnitarstw i łask cudzych wynio­ słość, okrzepłą w pałacach, lecz na kamienic wyso­ kość, równą z kościołami, kierowały; się jego wejrze-              ' nia. A instynkt małego dziedzica kazał mu kalkulo­ wać naprędce: ile też intraty bez siewu i orki dawać może takie dziedzictwo na stu łokciach, budowane nie > z pańska wszerz, lecz z mieszczańska wzwyż? -i

I w tem zagapieniu opróżniono mu kieszenie.

A gdy się tą szkodą przeraził do zawodzeń i łez, wy­ drwili przechodnie, że większa rozpacz od straty. —

Tacyście wy bogaci w tej Warszawie!..

Choć z żalu i złości na stolicę nie zmrużył oka tej nocy, nad krzywdę czulsza w nim imaginacja podsu­ wa mu na kupie ¿omy w zajeldzie wyobrażenia sto-              j łecznych wygód i dostatków, a i tych białych, pul­ chnych mieszczek — owo za firankami domów wysokich! Cóż, że zapatrzył się pewnie w tej chwili \

w rozjarzone po nocy okna zamtuza? i pozazdrościł może mężom tych pań?—jego dar medytacji, na po­ ezji i retoryce wykarmiony, każe mu żarliwie rozwa­ żać w sobie:

—              A mimo to za nieokwitłych okrzyczano mie­ szczan: nie można, rzeką, dopuścić takich do rady nad sprawami Rzeczypospolitej pospołu ze Sta­ nami.

—              Skoro im starszy pień, tem grubszem obrasta ły­ kiem — rozważa dalej — w podobieństwo tego bacz, niejeden baryło kontuszowy, czyś nie ciosany nazbyt grubo z drzewa bardzo stwardniałego wiekami, któ­ re żadnych soków życia już nie przewodzi. Ci łyczko- wie natomiast są nawet na ulicach spójrz! i bez mu­ zyki poskoczni — w swych modnych czamarkach, krojonych smukło, i z tym harbajtlikiem, co pod pie­ rogiem każdego z tych ruchliwców merda jak ogonek żwawy. Żwawy bywa nierzadki z tych łyczków i u- mysłem, a choć u nas nie i n 1 i 11 e r i s, to jak wszę­ dy w kunsztach. — ’Ileż to razy najpiękniejszego dowcipu i pracy dzieło pociągało zmysły moje: są­ dziłbym się szczęśliwym, gdyby je można posiadać, ale natychmiast gardziłem rzemieślnikiem takim’.

I domedytował się wkońcu do tej sentencji szer­ szej:

—              ’Idzie miłość własna człowieka za powabem py­ chy, gruntowanej zawsze na przesądach wieku*.

A jednak okradli! — mógł był posmutnieć w przy­ pomnieniu doznanej szkody. — Oszwabiają też i cy­ ganią ponoć w handlu nawet; pewnie i w tem coś prawdy będzie, — chociaż i przesady:

—              ZdzierstwoL ale to facjendarzom zwyczajna!— drze się każdy szlachcic w mieście, ile razy do trzosa sięgnąć musi. — Gdzież tu gumna?! — gulgoce da­ lej sobie w grdykę, jak ten indor podrażniony, — gdzię ęu spichrze? gdzie brogi i stodoły? A narodu w tej Warszawie tyle!.. Z czegóż to wszystko żyć ma, jak nie ze złodziejstwa?

A kupcy warszawscy, już mocno dufni onemi cza­ sy, na szlachcica równie z pyskiem:

-—Tumiasto, nie Podlasze: płacą inni piać i Wa­ sze!.. Z polityką zasię przystojniejby WćPanu na mównicę sejmową, niż przed lady kupieckie, — bo z Jego rozumu bystrego miarkuję, że Jegomość Do­ brodziej jesteś posłem na Sejm.

Nie pojmuje bo szlachta ryzyka i niebezpie­

czeństw w wydatkach kupieckich, obliczonych na częstą stratę, — zastawia się wciąż za mieszczanami ledwie przybyły szlachcic podlaski, mimo tak niegoś­ cinnego przyjęcia w Warszawie. — Nie poniósł że on sam wydatków znacznych i nie stracił wszystkie­ go w niebezpieczeństwach placu targowego przed Sw. Krzyżem? I gdyby choć jeden indyk pozostał mu jeszcze, nie musiałże by — bez żadnego zdzier- stwa w duszy — żądać jaknajwięcej od kupującego? Oto Sztuka handlu!.. Są miasta wielkie siedliskiem cnoty i niecnoty ludzkiej, ale w życiu miejskiem, któ­ re roztropności uczy, łacniejsze niż gdzieindziej staje się to rozróżnianie człowieka od człowieka, z czego urabiają się cnoty powszednie.

—              ’A na ten koniec i cnota publiczna, oraz jej głos: to jest chwała. Zostawiła bowiem Opatrzność, mimo fałszywych mniemań naszych, prawdziwą wiel­ kość człowieka w jego jestestwie, nie w zacności sta­ nu, urodzenia, a naostatek i sławy orężnej.-Toć i sa­ ma szafarka tej sławy, poezja, bywa prawie zawsze konfiturą pochlebstwa dla ludzi nad ludzi. I Homer i Wirgiljusz nie wspominają w swych wierszach ani słowem tego człeka, co wynalazł przemyślną machi-

Diogenci w koatuszu — 2

ng konia trojańskiego, tylko natomiast piszą o Achil­ lesie, o Ulissesie i o podobnych utrapicielach a mor­ dercach rodu ludzkiego... Nie większaż to cnota uczynić wynalazek jaki lub go pracą utwierdzić dla pożytku i szczęścia wszystkich pokoleń ludzkich?’ Alić wiek to gotycki dopiero ugruntował na Za­ chodzie już nie sławę, lecz przywileje i przemoc wszystkich potomnych i niepotomnych stanu rycer­ skiego, którzy w Polsce właśnie rozmnożyli się nad wszelką miarę, liczbę i dopuszczenie rozsądku.

—              ’Ja myślę sobie, że choćby jakim przypadkiem zabrakło szlachty we wszystkich narodach, byle się moja ojczyzna została, wystarczyłoby zaraz południc kniaziami, milordami, diukami, graffami, baronami, markizami wszystkie królestwa Europy; a jeszczeby się zostało opatrzyć Hiszpanję w tak bardzo potrzeb­ ne jej wielkości.’

Jakże daleką od dworskiej zjadliwości poetów Sta­ nisławowskich będzie ta ’żartobliwość’ ludowa, która tu oto kiełkować poczyna z samego pnia swojszczy­ zny. Dla jaśnie satyryków na Zamku świat kończył się na salonach, przedpokojach i po alkowach. Z te­ go to kręgu życia wyławiali oni ’ułomności ludzkie’,

by dowcipem francuskim, a ^łacińską na nie Ind i-

• •

g n a t i o polskie f a c e r e v*e1r sus za dukaty królewskie — w najpiękniejszej zresztą polszczyźnie. Rodząca się satyra nowa chromać będzie gwarami dzielnic wszystkich, grzeszyć obrazowaniem dosad- nem aż do brutalności; będzie się rozlegała po War­ szawie śmiechem nago sprośnym, bez finezyjnych osłonek i łechtu lubieżności. Nie na Ezopy, Plauty i Lafontainy zapatrywać się ona będzie, ani sprośne wiersze biskupie przeplatać godnością Tacytową, lub swoje w Polsce istnienie usprawiedliwiać cytatami z łaciny: — przemówi zgoła inna umysłowość, inny obyczaj, inny niż na Zamku duch.

Ocknięty z zacofania i ciemnoty gmin drobnoszla- checki otworzy szeroko oczy na kraj cały (a nie inne było zamierzenie Komisji Edukacyjnej). Najwni- kliwsze z tego gminu umysły pociągać będzie, mię­ dzy innemi, wciąż owa Sztuka Geografji prowincjów polskich, jakgdyby ta właśnie wielce odrębna rozmaitość Polaków po dzielnicach pobudzić miała w tej szlachcie zmysł delikatniejszy: przenikania serc ludzkich. I przenieść naostatek tę Sztukę w życie publiczne: nauczyć rozumienia na- <§>

migtności gromadnych, — jak uroczyście przemawia w Polsce sobkostW) ^stanowe, z jakim to namaszcze­ niem głoszą sig w Rzeczypospolitej egoizmy wszelkie.

Ówczesna satyra paryska miała tam za instru- rnenta piosenkg uliczną i karykaturg rysunkową. W Polsce starczyć musiała za nie, i nieledwie za Woltera samego, owa żartobliwość gminu drobno- szlacheckiego. Wycisngła sig też na niej dobrodusz- ność szaraczkowa, niczem to późniejsze „kąsanie ser­ cem” (Wolter z Francuzami sercem nie kąsali), a za­ razem nieobliczalna porywczość tej szlachty. Ona to sprawiała nieraz, że śmiech z brzuchów i gardeł ude­ rzał im niespodzianą furją w skronie i kułaki:

—              Nie do śmiechu nam! gdy wszystko, czego do­ tknąć, boli... I gdy tylko patrzeć, w jaką przepaść sto­ czyć sig mamy wraz z Rzplitą.

Bywało mierzyła ta satyra ponad stany i ludzi: w kraj sam. Oczami swemi nadawać samej naturze kraju taki wyraz, by sig w niej odzwierciadlały właś­ ciwości narodu, na to trzeba być poetą niemałym. Tamci rymopisami nie byli.

Wigc tylko wejrzeniem wyczuwającem i prawdziw-

♦

szem w sercach Indignatio spoglądali... ot! cho­ ciażby na tg Wisłg, która ’płynąc migkką ziemią polską, ma taką wolność jak stan szlachecki w Pol­ sce. I jest obrazem nieporządku krajowego’. (Pi­ sane to było przed półtora wiekiem).

Chudy dziedzic na zagonach podlaskich, znalazłszy sig w stolicy, nie wiedział sam, jakim to cudem stał sig pisarzem, polskim. Niewygłoszone to może na sejmi­ kach owe dziadów oracje, w rgkopisach dawno zgry­ zione przez szczury, a i ojca korespondencja z staty­ stami odezwały sig w wnuku i synie tym musem. Tyl­ ko że potomek zastawi sig niespodzianie za miasta i ’stany nieszlacheckie’: dopatrzy sig bowiem w nich jedynej już w Polsce siły zdolnej uratować od niewoli naród cały. A choć z tejże racji ujmie sig i za lud pańszczyźniany, nie bgdzie przerażał obrazami roz- pajanego i batożonego zarazem chłopstwa, ani wzy­ wał za to pomsty gromów niebieskich (jak to czynił znakomity podówczas pisarz mieszczański). Ten spo­ kój i ironjg cichą wyniósł zapewne Podlasiak ze znoj­ nej pracy na glebie najniewdzigczniejszej.

Warszawa przetrawi zczasem pasjami polityki i je­ go serce opanowane. Tymczasem przemawia tą chłop-

ską, rzekłbyś, ironją niedopowiadanych goryczy, któ­ re w nawarstwieniu dopiero stworzą tak posępny obraz Rzplitej, walącej się w gruzy, że zaniepokoją wkońcu serca najbardziej sobkowskie i skisłe. Za lat kilka wstrząśnie on opinją powszechną.

Uśmiech tego pisarza z szlachecka szeroki, ’niko­ mu nie przykry’, zdawało się ludziom, a polszczyzna jego i styl ’tak przyjemne zmysłom’ przetwarzały się niedostrzegalnie w zadumę zrazu melancholijną, wprędce surową, a naostatek groźną. Oddziaływał w osiemnastowieczu podobnie, jak to czynić będą za romantyzmu poeci: sięgał sumień ludzkich.

Niepojętym darem medytacji w samym toku ’żar- tobliwości’ potrafił pociągnąć w znaczenie głębsze swych żartów — niekiedy aż po przyczynę ostatnią zakorzenionego u nas zła: po ’samą Naturę narodu polskiego’:

—              ’Stan szlachecki w Polsce jest stanem Pana i stanem pospólstwa razem, kojarząc pychę z łakom­ stwem w żądzę wsparcia od możnych. Równość i Wolność w tym układzie jest taką trudnością, jak wynalazek kamienia filozoficznego w Chimii’.

Tak bardzo samodzielnie, acz pod tchnieniem ’du­

cha francuskiego’ poczynała sobie rewolucyjna myśl polska.

Stolica rolniczej i urzędniczej Rzplitej była wiel­ kim hotelem szlachty z prowincji, popasem urzęd­ ników, a siedzibą przyjezdnych z Europy rzemieślni­ ków i kupców, — zpradawna niemieckich, za Zyg­ muntów — włoskich, za Augustów — znów niemie­ ckich, za Stanisława — ponownie włoskich i francu...