Dmowski Roman, Przewrót.pdf

ROMAN DMOWSKI

PISMA

TOM VIII

PRZEWRÓT

Częstochowa

Antoni Machowski i s-ka, spółka wydawnicza

1938

OD WYDAWCÓW

„Przewrót” którego pierwsze wydanie ukazało się w 1933 r., jest dalszym ciągiem

„Świata powojennego powojennego i Polski”.

Zawiera poglądy Dmowskiego i na sprawy gospodarcze i polityczne Europy i świata

w okresie rozpoczynającego się konfliktu pomiędzy komunizmem komunizmem

nowoczesnemi ruchami narodowemi – ze szczególnem uwzględnieniem kwestji żydowskiej.

Tom ten – jak poprzednie – wydajemy bez jakichkolwiek zmian w tekście.

PRZEDMOWA

Do pierwszego wydania

Książka ta, zarówno jak mój „Świat powojenny”, jest zbiorem pisanych i ogłaszanych

serjami w Gazecie warszawskiej artykułów – o obecnym przewrocie dziejowym, o różnych

jego przejawach i o dziedzinach, które ogarnia, o tem wreszcie, co najważniejsza, jak się on

odbija w Polsce. Nie mamy tedy potrzeby tłumaczyć czytelnikowi jej przeznaczenia: będą ją

czytali przeważnie ci, co poprzednią książkę znają, i będą widzieli w niej dalszy ciąg tamtej.

Dalszy ciąg, ale nie koniec. Proces ciągle idzie naprzód i myśl ludzka musi za nim

podążać. Nierychło też pewnie przyjdzie czas, żeby można go było objąć w całości, zrobić

jego syntezę, ująć poszczególne zjawiska w jeden wielki akt dramatu dziejowego – dać o tym

przewrocie nie poszczególne artykuły czy rozprawy, ale książkę w całym tego słowa

znaczeniu.

Położenie moje jako autora pod jednym względem znacznie się zmieniło. Pisząc

dawniej o przewrocie światowym, byłem w swych poglądach bardzo odosobniony – dziś i na

Zachodzie, i u nas jest już sporo ludzi, którzy w pojmowaniu tego, co się dzieje, są mi mniej

lub więcej bliscy. Jednakże, gdy chodzi o nasze społeczeństwo, chciałbym, żeby ta zmiana

pojęć odbywała się znacznie szybciej. Nieorjentowanie się w warunkach czasu jest zawsze dla

narodów źródłem strat wielkich. Pragnąłbym, żeby Polska tych strat jak najmniej poniosła,

żeby natomiast jak najumiejętniej wyzyskała korzystne dla siebie zmiany.

Tu muszę zauważyć, że często mi się zdarza spotykać ludzi, którzy czytają to, co

piszę, godzą się z mojemi poglądami, ale gdy rozumują o tem, co się dzieje, widać, że z

trudnością przyswajają sobie nowe pojęcia i nie przestają operować staremi szablonami.

Okazuje się, że niedość jest coś przeczytać i być przekonanym: trzeba czasu, ażeby pewne

pojęcia wrosły w mózg, trzeba wielokrotnie z niemi się spotkać, przy rozmaitych

sposobnościach.

Dziś, w czasach, kiedy się żyje szybko, szybko się również czyta i to, co się czyta,

szybko przez głowę przechodzi, słaby często ślad pozostawiając. To też, gdy chodzi o pojęcia

podstawowe, wynikające z przemyślenia dzisiejszego przewrotu, które chciałbym jak

najmocniej wrazić w świadomość czytelnika, korzystam ze sposobności powtarzania ich

nawet kilkakrotnie – w nadziei, że to im pomoże przyjąć się ostatecznie w umysłach.

Z drugiej strony, powtarzanie to jest spowodowane tem, że, pisząc serję artykułów o

danym przedmiocie, starałem się ją zrobić zamkniętą w sobie całością, nie wymagającą

znajomości tego, com pisał poprzednio. Zamiast tedy powoływać się na inne pisma, wolałem

krótko streścić założenie, z którego wychodzę.

Dla niejednego czytelnika te powtórzenia będą niepotrzebnym balastem, dla wielu

wszakże innych okażą się pożytecznemi, a nawet niezbędnemi.

Szkodzą one książce pod względem literackim, moją wszakże ambicją nie są laury

pisarskie, jeno skutek osiągany w umysłach moich rodaków.

Warszawa, 10 listopada 1933 r.

Roman Dmowski

WSTĘP

W epokowym roku 1904, w którym armaty Japońskie obwieściły światu zjawienie się,

nowego, wielkiego ośrodka energji dziejowej, odbywałem daleką podróż. Znajdowałem się w

środku. Dominjum Kanadyjskiego, w Winnipegu, stolicy pszenicznej Manitoby. Przybyłem z

południa, od Wielkich Jezior, by wsiąść za parę godzin na ekspres Kanadyjskiego Pacyfiku,

który miał mię zawieźć do Vancouveru.

Krótki czas oczekiwania zużytkowałem na przechadzkę po mieście. Świeżo

skolonizowana prowincja zdążyła już zająć poważne miejsce w produkcji zbożowej świata.

Miasto rosło, jak na drożdżach. Ogólny widok stanowiły nowo wznoszone domy, nowo

powstające ulice. Cyfry, otrzymane w kanadyjskich urzędach emigracyjnych, mówiły mi, że i

polskie ręce pracują nad tym wzrostem. Niedługo czekałem na ilustrację. Od grupy

robotników, wznoszących rusztowania, doleciał mnie wykrzyknik „psiakrew!”, po którym

nastąpiła niezbyt grzeczna | kry tyka czegoś i kogoś, wypowiedziana podniesionym głosem w

ojczystym języku.

Po krótkiej włóczędze wróciłem na stację. Pociąg zajechał, odnalazłem w nim swoje

miejsce i ruszyłem w drogę na Daleki Zachód.

Jechaliśmy przez pola, usiane fermami, które coraz bardziej rzedły. Aż do nocy

wszakże od czasu do czasu ukazywały się jakieś zabudowania. Obudziwszy się rano,

spojrzałem w okno wagonu: pusta, bezdrzewna, zielono-szara równina. Był koniec kwietnia,

koniec długiej zimy kanadyjskiej. Śnieg już stopniał, prerja straciła swoją białość, ale jeszcze

nie zdążyła się zazielenić. Ten smutny, jednostajny widok miał nam towarzyszyć aż do Gór

Skalistych.

Istniał już plan kolonizacji preryj wzdłuż całej linji kolejowej, już go nawet zaczęto

wykonywać, ale step pozostawał jeszcze stepem. Szara, jednostajna, bezbrzeżna równina; na

niej nic, o co by oko mogło się zaczepić...

Czasami stadko antylop zatrzymało się nagle, jakby zamagnetyzowane widokiem

sunącego po stepie hałaśliwego potwora. To znów uwagę zwróciło pasmo przecinających

powierzchnię prerji równoległych ścieżek, dobre kilka cali głębokich. Zapytałem sąsiada w

wagonie, skąd się wzięły.

- To ślady bawołów. Zawsze chodzą one jednemi drogami i wydeptują takie głębokie ścieżki.

- A bawoły gdzie?

- Dawno już ich niema. Można je spotkać jeszcze daleko na północy. Tu ostatnie zginęły

przed trzydziestu laty. Tylko ślady pozostały.

Tylko ślady pozostały... Jakie to smutne! – dla bawołów, ma się rozumieć, nie dla

przybyszów, którzy trawę prerji zastąpią pszenicą.

Z zadumy wyrwał mię świst lokomotywy^ Pociąg zatrzymał się na stacji.

Parę obrzydliwych bud drewnianych, przykrytych dachem z karbowanego żelaza,

pompka, a obok w szczerem polu góra, wysokości trzech pięter, wzniesiona ze zwalonych na

kupę nowych pługów.

W odległości kilkunastu kroków stał Indjanin. Owinięty w brudny, czerwony koc, z

garścią różnobarwnych piór, wetkniętych we włosy, stał nieruchomy, jak posąg, z

nieruchomą, jak maska, twarzą. Apatycznie pociągał dym z fajeczki.

Ciekawa rzecz, co tam po tej głowie, strojnej, w pióra, chodzi?...

Może w młodości był wielkim myśliwym. Wiedział dobrze, jak tropić bawoły, jak

unikać stratowania przez nie i jak je zabijać na pokarm dla siebie i swoich. Dziś bawołów

niema, pozostały tylko wydeptane przez nie ścieżki. Natomiast są pociągi, kupy narzędzi

rolniczych i budy stacyjne, pokryte karbowanem żelazem. Wszystko, co było przedtem,

zawaliło się. Na tych prerjach, na których się urodził, które znał i rozumiał, których czuł się

był panem, dziś dla niego niema miejsca. To, czego się zamłodu nauczył, w czem celował, z

czego był dumny, wszystko to dziś stało się bezużytecznem. Patrzy tępemi oczyma na to, co

się dzieje, oddaje podrzędne usługi wywracającym świat przybyszom, dostaje od nich trochę

tytoniu i wódki i... czeka śmierci.

W dalszej monotonnej drodze po niezmierzonej równinie często wracał mi przed oczy

ten obraz nieruchomego, apatycznego Indjanina, stojącego obok kupy pługów. Ginie pokryty

trawą step, giną bawoły, Indjanie; to miejsce zdobywa pszenica, prerja pokrywa się fermami,

zaludnia przybyszami, którzy żyją w dobrobycie, czytają gazety – nie dodawałem jeszcze

wówczas – jeżdżą Fordami, słuchają radja... Nieubłagany proces, który musi iść naprzód,

dopóki będą istniały prerje, bawoły i Indjanie. Musi zwyciężać pszenica, ludzie, którzy ją

sieją i jedzą, którzy tworzą cywilizację i gęściej od Indjan umieją na ziemi siedzieć.

Nie postało mi naówczas w głowie, że jeszcze za mego życia przyjdzie czas, kiedy się okaże,

iż pszenicy jest za wiele, kiedy dziedzice rozległych preryj, kraje Nowego Świata, zaczną się

między sobą układać o zmniejszenie jej produkcji. Kto mógł to wówczas przypuszczać i kto

mógł przewidzieć, że te dziwne losy pszenicy będą tylko szczegółem w obrazie przewrotu,

obejmującym świat cały? I kto mógł przewidzieć, że zwycięski, podbijający świat i

przerabiający ludzkość na podobieństwo swoje przedstawiciel cywilizacji europejskiej będzie

wkrótce patrzył tępemi oczyma na świat, którego nie rozumie, w którym wiedza jego staje się

bezużyteczną – potrosze jak ów czerwonoskóry, niedawny jeszcze pan preryj?

Zaczęliśmy już żyć w przekonaniu, że nas nic bardzo nowego zaskoczyć nie może.

Wierzyliśmy w ciągły i szybki postęp, ale w naszem pojęciu ten postęp miał zgóry nakreślone

drogi. Nie widzieliśmy siły, któraby go mogła wykoleić. Czuliśmy, że mamy prawo do

pewności siebie, ufni w szeroki zakres swej wiedzy o świecie, w jej niesłychane

rozpowszechnienie, a zwłaszcza w broń, którą nam dały w ręce nasze umiejętności

praktyczne. Ojcowie nasi z przed niecałego stulecia byli w porównaniu z nami naiwnemi

dziećmi, niezdolnemi do zrozumienia nas i poruszania się w naszym skomplikowanym

świecie. I jak mało było wśród nich ludzi, zbrojnych w ówczesną nawet wiedzę! Dziś, nie

mówiąc już o miljonach, które studjowały na uniwersytetach, wyniki najnowszej wiedzy

zostały udostępnione masom 1 . Pracowały nad tem dwie potęgi nowoczesne: szkoła i prasa.

Pokolenie dziś żyjących ludzi, od najstarszych do najmłodszych, nauczyło się wiele.

Trzeba stwierdzić, że wiedza jego jest demokratyczna. To znaczy, że w umiejętnościach

praktycznych są liczne i wielkie różnice, w zależności od zawodu; natomiast w zakresie

wiedzy ogólnej panuje ogromna jednolitość; nawet różnice poziomu są znacznie mniejsze, niż

w poprzednich pokoleniach. Masy, bądź z ciekawości, bądź ze snobizmu, chwytają łakomie

wiedzę ogólną, na różne sposoby dla nich udostępnianą, gdy t. zw. inteligencja, pod

naciskiem konieczności specjalizowania się i pod wpływem ducha czasu, ześrodkowującego

jej ambicje i wysiłki na pieniądzu, okazuje coraz mniej zainteresowania dla wiedzy, nie

przynoszącej pożytku praktycznego i nie dającej dochodu. Wynikiem tego jest

demokratyzacja mózgów. Mózgów wyjątkowych już prawie niema, ale zato wiedza jest

niesłychanie rozpowszechniona. Nie jest ona głęboka, ale zato szeroka: pojęcia o niej są

bardzo jednolite i bardzo utrwalone: cały świat cywilizowany przeszedł jednakową szkołę i

jednakowo mniej więcej myśli.

I oto wiedza ta zaczyna nie wystarczać, a nawet często przeszkadza rozumieć to, co się

dzieje. Ze zaś przyszła ona dzisiejszemu człowiekowi łatwo, bez samodzielnych wysiłków,

bez pokonywania trudności, że podano mu ją gotową, jak gotowy, standardyzowany wyrób

fabryczny, przeto nie poddaje się ona przeróbce, korygowaniu na podstawie faktów.

Myśl ludzka chodzi swoją drogą, a życie swoją.

Geograf ja, której nas nauczono i która doniedawna wystarczała, mówi, że

powierzchnia ziemi to jedna wielka całość, w której centrum leży Europa. Myśl twórcza

ludzkości i energja czynu tkwi w Europie – reszta to tylko pole jej twórczości i jej

eksploatacji. To pojęcie zachwiało się nieco ostatniemi czasy, niemniej przeto ciągle stanowi

ono podstawę naszego rozumienia świata, naszych planów i naszych wysiłków. Tymczasem

dziś jest ono już fikcją.

Obok Europy istnieje już kilka wielkich centrów myśli i energii, od niej niezależnych.

Istnieje przedewszystkiem przez Europę w ubiegłych stuleciach stworzony Świat

Nowy, którego ośrodkiem są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, z cywilizacją

pochodzenia europejskiego, ale różniąca się bardzo od europejskiej. Ku Stanom ciążą

społeczeństwa Nowego Świata, nawet te, które uznają nad sobą zwierzchność europejską, jak

dominja brytyjskie. Ameryka ma swoje, odbierane Europie, pole twórczości i eksploatacji,

rozciągnęła je nawet na samą Europę, którą w latach powojennych zaczęła na swój sposób

cywilizować i energicznie eksploatować. Coprawda, w ostatnich latach rozpęd jej na tej

drodze znacznie osłabł, ale pragnienia i zamiary pozostały.

Ważniejszym o wiele faktem jest, że istnieje świat stary, zwany Dalekim Wschodem,

który dziś faktycznie już się wyemancypował z pod przewagi politycznej Europy, a także i

Ameryki, który ma swoje plany i urzeczywistnia je wbrew protestom z zewnątrz. Obecny

ośrodek energji tego świata, Japonja, przedstawia dziś najsamodzielniejszą i najczynniejszą

potęgę polityczną; jednocześnie wypiera ona skutecznie handel europejski z szeregu krajów i

dąży do uczynienia Azji, to znaczy więcej niż połowy świata, polem swojej wyłącznie

eksploatacji. Bardzo słabo jeszcze zorganizowanemu olbrzymowi, Chinom, daje ona dziś

lekcję, że liczenie na pomoc europejską jest ułudą, i ma widoki zaprzęgnięcia ich do

wspólnego działania przeciw wpływom europejskim i amerykańskim w Azji. Gdy zaś to się

stanie, centralna rola Europy w świecie będzie już tylko wspomnieniem.

1 Zwłaszcza w krajach zachodnich, przodujących i zwłaszcza tam, gdzie szkoła jest naprawdę powszechną i

gdzie stała się wyrazicielką postępu. Przed paru laty francuski szynkarz na głębokiej prowincji w

półtoragodzinnej rozmowie skrytykował mi politykę finansową republiki, oświetlił genjusz polityczny Brianda,

wyjaśnił wpływ zdobyczy technicznych na postęp polityczny ludzkości, dał wykład porównawczy o głównych

religjach, uzasadnił dokumentnie swą wiarę w reinkarnację i dostarczył danych o mieszkańcach Marsa. Czegóż

chcieć więcej?...

Rosja dzisiejsza jest odrębną częścią świata, od Europy niezależną, pracującą nad

podcięciem podstaw jej bytu na jej własnym gruncie i nad wyparciem jej wpływów z innych

części świata; Europa zaś zmuszona jest godzić się z nią jako faktem, i stosunki z nią uczynić

jak najbardziej normalnemi.

W miarę postępów tej likwidacji roli Europy, jako centrum świata, emancypują się

stopniowo i rozwijają coraz większą samodzielność i inne, zduszone w ostatnich czasach

cywilizacje. Pozycja Europy w Indjach i w świecie Islamu szybko słabnie i coraz wyraźniej

zbliża się do likwidacji.

Dużo jednak czasu upłynie, zanim te wszystkie fakty, te epokowe zmiany wsiąkną w

mózgi europejskie, zanim ludzie przestaną się kierować pojęciami starej geografji i nauczą się

widzieć świat takim, jakim on jest w istocie.

Nauczono nas ekonomji politycznej, teorji gromadzenia bogactw i budowania potęgi

gospodarczej narodów. Teorję tę przez półtora stulecia coraz mocniej popierały fakty;

zdobyła sobie tedy panowanie i urobiła mózgi ludzkie. Naraz coś się zmieniło: fakty zaczęły

iść nową drogą, nie licząc się z teorją. Ekonomja polityczna wszakże była zbyt mocna, ażeby

dać się zachwiać; panuje teraz dalej w umysłach, gdy już nie panuje w życiu. Pojęcia na niej

oparte, oddalają się coraz bardziej od dzisiejszej rzeczywistości i nie pozwalają jej zrozumieć.

Nauczono nas polityki: wbito nam w głowy, że jest jeden tylko system rządzenia,

który musi zapanować na całym świecie. Zaprowadzenie tego systemu w centrum świata, w

Europie, kosztowało sporo walk i przewrotów; wreszcie zatriumfował w całym świecie naszej

cywilizacji i udało się go nawet przeszczepić poza jej sferę. Pojęcia, leżące w jego podstawie,

przepoiły umysłowość naszą do gruntu, weszły w skład pewnej niewzruszonej wiedzy i wiary

Europejczyka. Naraz zaczęły się dziać niebylejakie fakty, z temi pojęciami niezgodne

W środku Europy Mussolini i Hitler pokazali, że można rządzić inaczej, i to wcale

skutecznie. Nie przeciwstawili systemowi rozwiniętego teoretycznie, uzasadnionego prawnie

systemu, zachowali nawet dawne formy, ale faktycznie cały system zburzyli.

Przebieg tego przewrotu wykazał, że zasady dotychczasowego ustroju zapuściły

bardzo płytkie korzenie w masach, ze metody jego tym masom obrzydły. Zasugestjonowano

im na całe stulecie, że najważniejszą dla nich rzeczą jest, ażeby do nich należała formalna

decyzja o tem, kto i jak ma rządzić krajem. Ta sugestja zaczyna się rozkładać i zaczynają one

rozumieć, że ważniejszą rzeczą jest, ażeby rządy były dobre, ażeby zaspakajały ich potrzeby i

odpowiadały ich instynktom.

Niemniej przeto pojęcia ginącego systemu nie przestały panować w umysłach

inteligencji europejskiej i przeszkadzają myśli ludzkiej pracować nad szukaniem nowych dróg

rządzenia, któreby zajęły miejsce zarówno kończącego swój żywot t. zw. ustroju

demokratycznego, jak przeciwstawionych mu t. zw. rządów faszystowskich, mających

wszelkie znamiona tymczasowości.

Myśl stoi w miejscu, a rodzące się nowe fakty zaprzeczają jej i odbierają wszelką

wartość.

I nauczono nas wielu innych rzeczy, które kazano nam uważać za zdobycze

cywilizacyjne, za wyraz postępu, wpojono nam mocno mnóstwo pojęć, które dziś, w szybko

zmieniajęcem się życiu, nietylko przeszkadzają nam rozumieć otaczający nas świat i jego

zagadnienia, ale nawet zorjentować się w swem życiu osobistem i pogodzić je z nowemi

warunkami.

Nikt jeszcze nie jest zdolny objąć w całości tego chaotycznego stanu przejściowego.

Wiele już się zawaliło z tego, co uważano za trwałe, ale niezawodnie więcej jeszcze się

zawali. Rodzą się już nowe fakty, zapowiadające drogę, po której przyszłość pójdzie, ale musi

ich nastąpić o wiele więcej, ażeby można było zdać sobie sprawę z tego, jaka ta przyszłość

będzie.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: