Adolf Kliszewicz, „ŚREDNIOWIECZE A TERAŹNIEJSZOŚĆ. CHARAKTERYSTYKA DWÓCH ŚWIATOPOGLĄDÓW”, Kraków 1927, Nakładem Autora, (Fragment) str. 91-98.
Światopogląd a stosunki społeczne
Przechodzę obecnie do stosunków społecznych w naszych czasach. Rozkładowy wpływ światopoglądu współczesnego w dziedzinie tych stosunków przejawia się w dwojaki sposób: pośrednio przez upadek etyki osobistej, spowodowany tym światopoglądem, a bezpośrednio przez całkiem inne ujęcie treści stosunków społecznych, niż to ma miejsce w światopoglądzie chrześcijańskim. W myśl tego ostatniego, społeczność ludzka ma być zbudowaną na zasadach hierarchii jakościowej, lecz hierarchia ta ma wytwarzać raczej skalę obowiązków, niż praw; im więcej jest komu danym, tym więcej winien on udzielać ze swych zasobów innym w imię zasady: „darmoście otrzymali, darmo też dawajcie”. Podstawą zaś, na której ma się opierać społeczność chrześcijańska, ma być miłość czyli solidarność społeczna, w myśl słów Chrystusa: „nowe przykazanie daję wam, abyście się społecznie miłowali”, lub innych: „Syn człowieczy nie po to przyszedł na świat, aby mu służono, lecz by służył innym”. W taki też sposób powinien, w myśl nauki chrześcijańskiej, ujmować swój stosunek do społeczeństwa każdy prawdziwy chrześcijanin. Ewolucyjno - monistyczny światopogląd natomiast wprowadza wręcz odmienne zasady w dziedzinę stosunków społecznych. Zasada hierarchii jakościowej przede wszystkim nie daje się tu utrzymać ze względu na podstawowy dogmat tego światopoglądu, zaprzeczający istnienia wszelkiej wyodrębnionej jakości w świecie i doprowadzający w konsekwencji do negacji indywidualności ludzkiej. Następnie ewolucyjno-monistyczny system, opierając się na darwinizmie, odrzuca zasadę solidarności ludzkiej, jako podstawę społeczeństw, czyni natomiast walkę o byt podstawą wszelkich stosunków ludzkich w ogóle, a rozwoju społeczeństw w szczególności. W tym ujęciu społeczeństwo nie przedstawia się już w postaci harmonijnej całości, której wszystkie części mają współdziałać dla ogólnego dobra, lecz w postaci odrębnych grup społecznych, walczących o lepsze miejsce pod słońcem; mówiąc terminologią filozofii scholastycznej, społeczeństwo przestaje być „reale”, obejmującym wszystkich ludzi, wchodzących w skład jego, lecz staje się tylko nazwą „nomen”, bez żadnej wewnętrznej treści i wyższej wartości.
To teoretyczne zastosowanie zasad ewolucyjnego monizmu do historii rozwoju społeczeństw ludzkich nosi miano historycznego materializmu. W myśl tej teorii, cały barwny obraz historii ludzkości, jej walki, cierpienia, wznoszenia się i upadki są tylko wynikiem ścierania się interesów ekonolicznych poszczególnych jednostek, a głównie grup społecznych. Teoria ta, zgodnie z zasadami nowoczesnego kierunku naukowego, rozwiązuje zagadnienie dziejów przez uproszczenie w ten sposób, że na miejsce złożonej istoty o skomplikowanych cechach, jaką jest w rzeczywistości człowiek, stawia człowieka w postaci istoty posiadającej jedną tylko charakterystyczną cechę, która przejawia się w dążeniu do zaspakajania swych potrzeb w jak najszerszym zakresie i przy najmniejszym wysiłku ze swej strony. Gdy średniowiecze, zapatrzone w przyszłe nadzmysłowe Królestwo Boże, przywiązywało stosunkowo niewielkie tylko znaczenie do dóbr materialnych i widziało w człowieku przede wszystkim hominem spiritualem, obywatela tego, mającego przyjść Królestwa, to czasy nowe, które przez swój światopogląd pozrywały wszelkie nici, łączące świat zmysłowy z nadzmysłowym, musiały konsekwentnie dojrzeć w człowieku tylko drugą, ziemską stronę, musiały w nim widzieć tylko hominem oeconomicum, a wobec tego ujmować podstawowe zagadnienia współżycia ludzkiego w wręcz odmienny sposób, niż to czyniło średniowiecze.
Średniowiecze, jak wiemy, uważało obowiązek pracy za nakaz Boży i widziało w niej przede wszystkim środek moralno-pedagogiczny, sprzyjający duchowemu doskonaleniu się człowieka i tej stronie pracy nadawało znaczenie nieskończenie wyższe od samych materialnych jej rezultatów, a wobec tego zasadą było, że niczyja praca nie może być wyzyskiwaną w celach osobistego wzbogacenia się. Prawo własności w średniowieczu uznawane było też tylko w celu pobudzenia ludzi do intensywniejszej i więcej wytwórczej pracy, zalecanym było natomiast korzystanie z owoców własności tylko w granicach zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych, wszelka zaś nadwyżka miała być dobrowolnie ofiarowywaną za pośrednictwem Kościoła na rzecz ogółu. Całkiem inaczej ujmują te podstawowe zagadnienia społeczne czasy nowożytne. W oczach hominis oeconomici, jakim się staje w praktyce każdy prawie przeciętny Europejczyk, poczynając od pierwszej połowy XIX w., praca zatraca swój charakter moralno-ascetyczny, wobec kompletnego prawie zaniku u ludzi ówczesnych wszelkich aspiracji transcendentalnych, a staje się natomiast wyłącznie środkiem do zdobywania dóbr materialnych i osobistego wzbogacenia się, własność zaś również środkiem do powiększenia bogactw i korzystania z uciech życia bez pracy osobistej, przez wyzysk cudzej pracy. Przedstawicielką tych poglądów w XIX w. staje się burżuazja, nowa klasa społeczna, którą wysuwa na widownię dziejów wielka rewolucja francuska i, jako klasa posiadająca, wciela ona te poglądy w życie przez najstraszliwszy wyzysk pracy ludzkiej w pierwszej, a częściowo jeszcze i w drugiej połowie XIX w. Robotnik staje się tylko maszyną, przeznaczoną do produkowania największej ilości dóbr ziemskich, z których jemu samemu dostaje się zaledwie minimalna cząstka. O tym, że robotnik posiada duszę, stworzoną na obraz i podobieństwo Boże i że dusza ta posiada wartość bezwzględną sama w sobie, i że nie wolno jej składać w ofierze na ołtarzu żelaza, węgla i bawełny, o tym zapomina zupełnie zachłanna burżuazja, która na swych sztandarach wypisała hasło: enrichissez vous. Jeszcze więc przed sformułowaniem zasad historycznego materializmu przez socjalistyczną szkołę wprowadza burżuazja te zasady w życie, nie głosząc wprawdzie otwarcie zasady walki o byt w stosunkach społecznych, lecz wysuwając natomiast znacznie dogodniejszą dla siebie zasadę: laissez faire, laissez passer, czyli zasadę wolnej konkurencji jednostek w postaci doktryny ekonomicznego liberalizmu, która przykrywała jednak sobą tylko najbrutalniejsze formy wyzysku.
Lecz, jak w świecie fizycznym każde działanie wywołuje odpowiednie przeciwdziałanie, tak się też dzieje i w sferze stosunków społecznych. Wyzyskiwana praca nie pozostaje długo w uśpieniu, zjawiają się przywódcy klasy robotniczej, tworzą nową ideologię w postaci doktryny socjalistycznej i teorii historycznego materializmu, o której mówiliśmy już poprzednio. Socjalizm, w przeciwieństwie do liberalizmu ekonomicznego, wysuwa już otwarcie, nie w zamaskowanej formie, zasadę walki o byt, jako podstawę stosunków społecznych, a w przeciwieństwie do hipokryzji burżuazyjnej wyrzeka się też przeważnie wiary chrześcijańskiej, przyjmując jako swą religię dogmaty ewolucyjnego monizmu. Odtąd świat cywilizowany zostaje podzielony na dwie główne grupy: jedną z nich stanowią klasy posiadające, które nie zapierają się wprawdzie otwarcie chrześcijaństwa, uznają jednak w życiu z zasad jego tylko zasadę hierarchii społecznej, nadając jednocześnie sobie samym najwyższe stanowisko w tej hierarchii, odrzucają natomiast zupełnie w życiu, a często i w teorii, dwie inne ważniejsze praktyczne zasady chrześcijańskie, mianowicie bezwzględną wartość każdej jednostki ludzkiej, oraz zasadę miłości społecznej; drugą zaś grupę stanowi klasa wydziedziczonych, nie posiadających nic więcej prócz własnych rąk, która, przejęta zasadami ewolucyjnego monizmu i zrażona hipokryzją klas posiadających, odrzuca już otwarcie nie tylko samą doktrynę chrześcijańską, ale również wszystkie jej praktyczne wywody. W pojęciu tej klasy — mam tu na myśli, ma się rozumieć, tylko tzw. uświadomionych robotników — nieświadomej zupełnie prawdziwych zasad religii chrześcijańskiej, chrześcijaństwo ze swą praktyczną zasadą hierarchii społecznej staje się tylko podporą klas posiadających, które jakoby pod płaszczykiem chrześcijaństwa dążą jedynie do wyzysku klas pracujących. To też najskrajniejszy odłam socjalizmu, komunizm, wydaje śmiertelną walkę chrześcijaństwu, rzucając w świat hasło: „religia jest trucizną dla ludu”. W tej nienawiści do chrześcijaństwa, którą przejawia skrajny odłam socjalizmu, czynniki natury praktycznej, przejawiające się w dążeniu do unicestwienia chrześcijaństwa, jako opory ładu i porządku społecznego, współdziałają razem z doktryną ewolucyjno-monistyczną, oraz tymi czynnikami natury moralnej, które przedstawiłem poprzednio, mianowicie przewagą w człowieku strony cielesnej nad duchową, pychą oraz niestałością i zmiennością umysłowości ludzkiej. W przeciwieństwie do tego, umiarkowany socjalizm tak, jak on się przejawia w swej parlamentarnej formie, zgodny jest wprawdzie ze swym skrajnym odłamem w odrzucaniu podstawowych dogmatów religii chrześcijańskiej, skłonny jest jednak do pewnych kompromisów w dziedzinie praktycznej i nie odrzuca zasady hierarchii, bezwzględnej wartości jaźni ludzkiej i solidarności społecznej. Jednakże praktycznym postulatom umiarkowanego socjalizmu, które pod niektórymi względami zdają się być zbliżone do chrześcijańskich, brakuje podstaw i uzasadnienia, wobec odrzucenia przez tę doktrynę podstawowych, teoretycznych dogmatów religii chrześcijańskiej i w tym leży źródło słabości umiarkowanego socjalizmu. Zycie bowiem nie znosi na dłuższą metę w żadnym systemie zasadniczych wewnętrznych przeciwieństw między teorią a praktyką i przeciwieństwa te muszą być ostatecznie zawsze wyrównane w pewnym określonym kierunku. To też w obecnym świecie istnieją tylko dwa wyraźne, dwa konsekwentne, czyli pozbawione wewnętrznych sprzeczności systemy życia społecznego; jeden oparty na dogmatach religii chrześcijańskiej, a drugi na ewolucyjno - monistycznej koncepcji świata. Wszystkie zaś pozostałe systemy wahają się między tymi dwoma biegunami, nie są one ani gorące, ani zimne, w myśl słów Apokalipsy, i dlatego życie przechodzi nad niemi stopniowo do porządku dziennego, a generalna batalia właściwie będzie musiała się stoczyć — zresztą walka ta toczy się już obecnie — pomiędzy systemem chrześcijańskim a systemem ewolucyjnego monizmu, który znajduje swój praktyczny wyraz w bolszewizmie.
Należy, wprawdzie, zaznaczyć, iż umiarkowany czyli parlamentarny socjalizm odgrywał dość znaczną rolę w stosunkach społecznych przed wojną, z jednej strony, jako siła organizacyjna, przez wymuszanie na pracodawcach drogą zorganizowanych strajków różnych ustępstw na rzecz robotników, a z drugiej strony, jako broń ideowa w walce o prawa robotników na terenie parlamentarnym i polepszenie warunków bytu klas pracujących, wbrew zasadniczo rewolucyjnej ideologii socjalizmu, szło mimo wszystko drogą raczej ewolucyjną. Nie należy jednak również zapominać, że temu ujęciu przed wojną ruchu robotniczego w spokojne stosunkowo łożysko stopniowej ewolucji sprzyjał przede wszystkim ogólny wzrost dobrobytu w państwach Europy, a następnie istnienie władzy państwowej o wielkim autorytecie, w skład której wchodziły elementy ponadklasowe już to w formie monarchizmu, już to w postaci parlamentów, które, rekrutując się w znacznym stopniu z ponadklasowej inteligencji liberalnej, nie reprezentowały sobą jedynie interesów klas lub grup, jak to się przeważnie dzieje obecnie, ale miały na widoku interesy całości oraz obronę zasadniczych praw człowieka w ogóle. Jesteśmy przeto uprawnieni do twierdzenia, że ostrze kwestii socjalnej przed wojną było łagodzone z jednej strony wzrostem ogólnego dobrobytu, a z drugiej istnieniem silnej jeszcze zasady hierarchii w życiu państwowym, zasady, która załamała się dopiero po wojnie, w tych zaś ramach działał dopiero socjalizm parlamentarny, jako ideowa siła czynna w interesach klasy robotniczej.
Jednakże pomimo bezsprzecznie wielkiej poprawy bytu klas pracujących w okresie przedwojennym, przepaść, raz wykopana, między klasami nie wypełnia się. Z jednej strony pracodawcy, idąc zwykle na ustępstwa względem robotników nie z poczucia ludzkości, lub sprawiedliwości, ale przeważnie pod presją strajków lub z nakazu państwa, pozostają na ogół przy swej dawnej ideologii traktowania robotnika, nie jako swego bliźniego, ale tylko jako jedno z narzędzi produkcji; z drugiej strony klasa robotnicza, skłaniając się coraz więcej ku materialistyczno-monistycznemu ujęciu świata, nabiera w miarę wzrostu swego dobrobytu coraz nowych apetytów i koncentruje wszystkie swe pomysły przeważnie tylko na życiu doczesnym i używaniu dóbr ziemskich, a wobec tego widzi w pracodawcach tylko ludzi, którzy jej część tych dóbr odbierają i z którymi trzeba przeto prowadzić śmiertelną walkę. Jednym słowem zasadnicza ideologia wszystkich odłamów socjalizmu, uznająca walkę klasową za główny środek do osiągnięcia poprawy bytu klas pracujących, nie zmienia się wcale w miarę wzrostu dobrobytu tych klas przed wojną, słabną zaś dzięki temu tylko fermenty wywrotowe; zresztą, jak już zaznaczyliśmy poprzednio, stan państw przedwojennych z ich silnym autorytetem rządzącym, wspieranym przez olbrzymie zdyscyplinowane armie, nie otwierał żadnych widoków i możliwości dla rewolucji socjalnej i dopiero po wielkiej wojnie, która zachwiała podstawami państw nie tylko zwyciężonych, ale i zwycięskich, dzięki osłabieniu zasady hierarchii i rozprzężeniu dawnego potężnego aparatu państwowego, uniemożliwiającego poprzednio wszelkie próby rewolucji socjalnej, dopiero po wielkiej wojnie widmo tej rewolucji wychyla się, a w jednym z największych państw świata, Rosji, rewolucja przyjmuje realne kształty i zmiata po upadku caratu cały dotychczasowy ustrój społeczny. Za widoczną i bezsprzeczną przyczynę zjawiska, że rewolucja socjalna znalazła tak łatwy i podatny grunt w Rosji, trzeba uznać fakt, iż upadek caratu w tym państwie oznaczał jednocześnie zupełny upadek zasady hierarchii, która w Rosji w przeciwieństwie do państw Zachodu, miała jedyne i wyłączne źródło w osobie cara, wobec spowodowanej przyczynami historycznymi bezjakościowości struktury samego społeczeństwa rosyjskiego.
Nowy komunistyczny ustrój w Rosji obecnej, znany ogólnie pod nazwą bolszewizmu, stanowi już wyraźny przełom w dziedzinie stosunków socjalnych, jako próba praktycznego zrealizowania teoretycznych założeń socjalizmu, przy tym w najskrajniejszej postaci, oraz jako zupełne uzewnętrznienie przeciwieństw społecznych, które tkwiły i tkwią wewnątrz współczesnych społeczeństw quasi - chrześcijańskich. Dlatego też może on stanowić, według wszelkiego prawdopodobieństwa, początek nowej tragicznie zapowiadającej się karty w dziejach ludzkości, następnej po wielkiej rewolucji francuskiej. A przeto przy badaniu przyczyn i przejawów kryzysu cywilizacji współczesnej, niezbędnym jest udzielić stosunkowo więcej miejsca rozważaniom nad systemem bolszewickim.
marian_491