JÓZEF PIŁSUDSKI W ŚWIADOMOŚCI HISTORYCZNEJ WSPÓŁCZESNYCH POLAKÓW I LITWINÓW.docx

   Mało jest postaci w historii Polski, które wzbudzałyby tak wiele emocji osobistych, politycznych namiętności i kontrowersyjnych ocen naukowych, jak Marszałek Józef Piłsudski. Faktem społecznym jest legenda Piłsudskiego, kształtowana jeszcze za jego życia. Jak najbardziej aktualnym i nie mniej ciekawym zadaniem jest prześledzenie form transformacji postrzegania osoby Marszałka w świadomości historycznej współczesnych Polaków i Litwinów w okresie 1988 – 2003. A może już wcale nie na czasie jest sprawa rozpatrywania stereotypów o Marszałku, ponieważ, możliwie, problem ten już nie jest aktualny w świetle dzisiejszych aktualii i jest już tylko reliktem przeszłości? Omawiana problematyka była aktualizowana przez poszczególnych autorów, jednak istniejące próby badań trudno jest jednak zaliczyć do wyczerpujących badań analitycznych.

   W 1995 roku w Wilnie zostało zorganizowane sympozjum historyczne p.t. „J. Piłsudski i jego epocha“, w czasie którego jedez z prelegentów – Vytautas Plečkaitis –ogłosił prelekcję „J. Piłsudski w świadomości Litwina“. Materiał ten później został opublikowany w periodyku „Atgimimas“ („Odrodzenie“). Jednak sam autor akcentuje, że nie pretenduje na analizę naukową problematyki, opierając się jedynie na „własnym doświadczeniu historyka i polityka“. Zostaje jedynie żałować, że innych badań autorów litewskich omawiana problematyka się nie doczekała.

   Rozpatrując problem badania wizerunku J. Piłsudskiego w historiografii litewskiej, warto zaznaczyć, ze dotychczas nie wydano jeszcze zadnej monografii o Piłsudskim w języku litewskim. Spolecznosc litewska moze zapoznac się z osobą Marszałka jedynie za pomocą jedynej monografii o Pilsudskim, przetlumaczonej na język litewski, a mianowicie – pracy akademików warszawskich – Darii i Tomasza Nałęczów „Józef Piłsudski – legendy i fakty“ ( przetlumaczona na język litewski w 1991 r).

   WIZERUNEK PIłSUDSKIEGO W ŚWIADOMOŚCI WSPÓŁCZESNYCH LITWINÓW

   WPŁYW HISTORIOGRAFII SOWIECKIEJ NA PROCES FORMOWANIA SIĘ WIZERUNKU MARSZAŁKA

   Józef Piłsudski (1867–1935) - urodzony na Litwie działacz państwowy Polski, Pierwszy Marszałek, jeden z organizatorów i przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej).

   W 8. i 9. dziesięcioleciu XX w. duży wpływ na proces formowania się wizerunku Piłsudskiego w świadomości Litwinów miał portret Marszałka, formowany przez historiografię sowiecką. Jaki więc był ten portret?

   W okresie sowieckim tak w podręcznikach litewskich, jak również w encyklopedach i innnej literaturze był propagowany negatywny stereotyp Marszałka. Absolutna większość historiografii zajęcie Wilna w 1920 r. przez generała Żeligowskiego oceniała jako okupację, ostarnią bezpośrednio wiążąc z osobą Piłsudskiego. Dlatego właśnie przez pryzmat tego faktu Marszałek był i, trzeba przyznać, aktualnie jeszcze jest, oceniany bardzo negatywnie. Fakt ten potwierdza chociażby w 4. tomie litewskiego zbioru źródeł historycznych w indeksie nazwisk przedstawiane określenie Piłsudskiego - jako „zaciętego wroga państwa sowieckiego i dyktatora Polski faszystowskiej“.

   WIZERUNEK MARSZAŁKA PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI

   Po odrodzeniu niepodległości Litwy 11 marca 1990 r. ukazało się więcej publikacji o Piłsudskim. Już w 1991 r. świat dzienny ujrzała pierwsza na Litwie monografia w języku litewskim o Marszałku – wyżej wspomniana już praca D. i T. Nałęczów, która umożliwiła czytelnikom litewskim lepiej zapoznać się nie tylko z osobą samego Piłsudskiego, ale i z ocenami Marszałka jak przez społeczeństwo, tak i historyków polskich.

   W 1990 r., obchodząc 70 – lecie zajęcia Wilna przez gen. Żeligowskiego, w periodyku „Politika“ były opublikowane słowa Michała Rőmera, adresowane do Piłsudskiego: „(...) Ty, panie, byłeś wielkim tworząc Polskę Niepodległą, jednak w sprawie litewskie jesteś skazany na niepowodzenie“. Te słowa, wypowiedziane przez sławnego prawnika, rektora Uniwersytetu w Kownie, jak najlepiej ilustrują pogląd absolutnej większości Litwinów w okresie niepodległołciowym i jeszcze długo po nim.

   W dobie niepodlełościowej pojawiło się kilka publikacji o Piłsudskim i w największych periodykach litewskich, wspomnieć chociażby takie: „Respublika“, „Diena“, „Lietuvos aidas“, również w dzienniku historii Litwy „Voruta“, także w periodyku „Švyturys“.

   21 marca 1992 r. w dzienniku „Lietuvos aidas“ opublikowane zostaly wspomnienia Wilnianina Izidora Šimelionisa o Pilsudskim „Spotkanie z Jozefem Pilsudskim“. Wspomnienia te są znaczące, poniewaz odzwierciedlają stosunek większosci Litwinow, zamieszkalych na Wilenszcyznie, nie tylko względem Marszalka, lecz rowniez względem bylej wladzy polskiej na tym terytorium, takze ukazują ich pozycję względem aktualnych stosunkow litewsko – polskich. I. Šimelionis wspomina: „Potwornie nienawidzilem portretow Pilsudskiego i prezydenta Polski I. Moscickiego i godla panstwowego (bialy orzel), umieszczonych na scianach w klasie“. Dalej, opowiadając o spotkaniu swej klasy z przywodcami Polski w Nowogrodku, I. Šimelionis pisze: „Nauczyciel niejednokrotnie uczyl nas maszerowania podczas parady. Zaspiewalismy „Wyszedl ojciec do lasu...“ (...) wojskowi i generalowie (...), ujrzawszy nieznaną flagę i uslyszawszy spiew dzieci, wyprostowali się... (...) Pilsudski powstal z miejsca i poprosil nas podejsc blizej. (....) Pilsudski rozmawial z nami i z naszym nauczycielem po litewsku. Glaskal nas po ostrzyzonych glowach. Wszystko to wywarlo na nas olbrzymie wrazenie. Najbardziej bylismy zachwyceni i dumni z tego, ze nie zwazając na nic, Pilsudski rozmawial po litewsku. Urzędnicy powiatu lidzkiego byli zdumieni interesem, jaki wykazal Pilsudski względem szkoly litewskiej. Za dobry występ zostalismy nagrodzeni, zaczęto o nas dbac jeszczebardziej. (...) Wspominam swe pierwsze spotkanie z marszalkiem w Nowogrodku i krotką rozmowę po litewsku, jednak i nadal nie czuję sympatii dla tego wladcy Rzeczypospolitej. Tak glęboko w naszej litewskiej swiadomosci tkwi odebranie nam naszego (...) miasta Giedyminasa“.

   10 grudnia 1994r. na lamach periodyku „Diena“ ukazal się artykul o damach serca Marszalka, w ktorym umieszczony zostal i duzy portret Marszalka.

    Warto zaznaczyć, że publikacje te nie odznaczają się jednak liczebnością. I liczebnie, i jakościowo publikacje te wyraziście sygnalizują, że w omawianej dobie stereotypy o Pierwszym Marszałku w świadomości Litwinów były dosyć negatywne.

   OBRAZ PIŁSUDSKIEGO W SZKOLE LITEWSKIEJ

   W opanowaniu wiedzy i ksztaltowaniu swiadomosci historycznej mlodego pokolenia wielka, chociaz moze byc juz niedycedująca rola przypada szkole.

   Chcąc ustalić, w jakim świetle osoba Marszałka jest przedstawiana w szkole litewskiej, przeprowadziliśmy analizę podręcznikow i niektórych pomocy naukowych (wydanych od 1988 r. ) dla 10 klasy, ponieważ właśnie program tej klasy przewiduje nauczanie historii XX w. Nalezy powiedziec, iz w naswietlaniu drazliwych spraw dotyczących stosunkow polsko – litewskich okresu 1918 – 1920 roku, a więc i kwestii polityki J. Pilsudskiego, w podręczniku najnowszych dziejow Litwy, wydanym w roku 1993 autorstwa A. Gumuliauskasa w rozdziale zatytulowanym „Wilenszczyzna pod wladzą Polski” wspomniana wladza stale nazywana jest „okupacyjną”, mowi się o „grabiezczej polityce gospodarczej rządzących warstw Polski” na Wilenszczyznie i temu podobnie.

   Pod tym względem znacznie rozni się inny, ostatnio wydany i wznawiany podręcznik historii najnowszej napisany przez zespol autorow - A. Kasperavičiusa, R. Jokimaitisa i A. Jakubčionisa.

   W pierwszym wydaniu (1993 r.) podręcznika z historii dla klasy 10 „Historia współczesna (1918 – 1992) w ogóle nie znajdujemy informacji o J. Piłsudskim.

   W następnych wydaniach tegoż podręcznika (1998, 1999, 2001 – 2003) o Marszalku mówi się w dwóch kontekstach : 1) mówiąc o zajęciu Wilna w 1920 r., 2) rozpatrując kwestię demokracji i dyktatury w międzywojennej Europie Środkowej i Południowo – Wschodniej.

   Omawiając kwestię zajęcia Wilna w 1920 roku przez generala Żeligowskiego, autor akcentuje, że działania generała były przez Piłsudskiego aprobowane.

   Omawiając historię Polski międzywojennej, a więc i rządy J. Piłsudskiego, autor opisuje plany Naczelnika utworzenia na wschodzie Europy konfederacji Polski, Białorusi, Ukrainy, Litwy i, możliwie, Łotwy. Bez uwagi nie pozostawia autor i przewrót majowy 1926 r., dokonany przez Piłsudskiego, kiedy to „odsunal on od władzy rząd, w ktorym przewazali endecy, i znowu stał się osobą, rozstrzygającą losy Polski. Nie opieral się on na lewicę, ale prowadzil tak zwaną sanację – „leczenie“ panstwa od korupcji, konfliktow międzypartyjnych i „anarchii parlamentarnej“. Autorytarna wladza, jaką sprawowal Pilsudski i jego następcy, często i jest nazywana sanacją“.

   Autor podkresla, ze Pilsudski nie zabronil partii i nie skasowal parlamentu, ktory mial znikome znaczenie i wplyw na zycie polityczne panstwa. Autor nie pomija uwagą i konstytucję, przyjetą w 1935 r., która to w Polsce “uprawomocniła autorytaryzm”. Opisując politykę sanacyjną, autor podkresla, ze opierala sie ona glownie „na autorytecie Pilsudskiego, aparacie panstwowym i wojsku, lawirując między roznymi warstwami spoleczenstwa. Ona (sanacja – B. N.) zapewnila pewną stabilnosc polityczną i gospodarczą (...) “. Ostatecznie autor konkluduje, ze „osiągnięcia Polski międzywojennej w dziedzinie gospodarki, oswiaty i kultury byly dosyc znaczne, jednak brak czasu uniemozliwil pokonanie zacofania kraju w porownaniu z panstwami przodującymi“.

   Nie można konstatować, że autor skupia się wyłacznie na najbardziej kontrowersyjnych momentach władzy Piłsudskiego. Autor nie pomija również i pozytywnych aspektów rządów Piłsudskiego – np. fakt, że w czasie sprawowania władzy przez Naczelnika w kraju uległa stabilizacji sytuacja polityczna i gospodarcza, chociaż sanacja i okazała się bezsilna wobec kryzysu z lat 1929 – 1933. Pamiętając, ze przedstawiony material z podręcznika dla 10 klasy jest podstawową pozycją dydaktyczną we wspolczesnej szkole litewskiej, formującą podstawy poglądu mlodziezy litewskiej na Pilsudskiego, nie ulega wątpliwosci, ze przedstawiony pogląd jest balansem między negatywnym a pozytywnym postrzeganiem osoby Marszalka. Autor nie sugeruje i nie narzuca zadnej pozycji względem Naczelnika, jedynie stara się obiektywnie przedstawic fakty i jakby zacęca mlodziez do wyciągnięcia wlasnych wnioskow, do samodzielnego obmyslenia pozycji względem Pilsudskiego.

   Znany dzialacz polski na Litwie Jan Sienkiewicz w swej recenzji tego podręcznika pisal między innymi: „Na szczegolne podkreslenie zasluguje potraktowanie przez zespol autorski tematu tak dotychczas drazliwego, jak stosunki polsko – litewskie. (...) Autorzy nie tylko oparli się pokusie powtorzenia utartych sztamp, ale i wykazali duzą dozę wspanialomyslnosci. Autorzy są calkowicie wyzbyci narodowych kompleksow wobec Polski i chwala im, ze chcą tego samego uczyc litewską mlodziez”.

   W dosyc negatywnych kolorach przedstawiany jest Marszałek w pomocach naukowych z historii, np. w takiej, jak „Czytanki do historii Litwy (1918 – 1990) (1994 r.) (gdzie J. Piłsudski jest nazywany imperialistą); Banys B., Kriščiūnienė V., Skardžiukienė A „Zadania i testy z historii powszechnej“, zeszyt ćwiczeń dla 10 klasy S. Jurkevičiusa (w pracach tych Marszałek jest określany jako dyktator, jako organizator przewrotu 1926 r. w Polsce.

    Na podstawie analizy podręczników i pomocy naukowych z historii i dla 10 kl. można konstatować, że we wspomnianej literaturze dydaktycznej nie dominuje juz określenie Marszałka Piłsudskiego jako dyktatora, jako organizatora przewrotu w roku 1926 w Polsce. Warto zaznaczyc ten progresywny fakt, ze wyzbyci z narodowych kompleksow autorzy juz nie narzucają utartych negatywnych stereotypow mlodziezy, ale pozostawiają jej mozliwosc samodzielnie, zwazywszy wszystkie fakty, formowac swoj stosunek do historycznej przeszlosci i aktualnych stosunkow polsko – litewskich.

 ...