Kłamstwo w życiu dziecka
KŁAMSTWO rozumiemy jako takie zachowanie się jednostki, któremu towarzyszy motyw wprowadzenia kogoś w błąd.
Przez kłamstwo rozumiemy więc nie tylko fałszywą wypowiedz mająca na celu wprowadzenie w błąd, lecz również przemilczenie, udawanie, pozorowanie innej sytuacji niż sytuacja rzeczywista.
KŁAMSTWO W ŻYCIU DZIECKA
JAK DZIECKO UCZY SIĘ KŁAMAĆ?
Dziecko może nauczyć się kłamać w każdym domu, w każdych warunkach i w każdej atmosferze, jeżeli tylko odkryje, że kłamstwo jest skutecznym środkiem w zaspakajaniu życiowych potrzeb. Dziecko, które decyduje się na kłamstwo, robi to początkowo tylko dlatego, że takim sposobem zachowania spodziewa się osiągnąć jakieś własne cele. Jeżeli ta forma okaże się najbardziej skuteczna to przy następnej potrzebie będzie zaczynało od kłamstwa. Jeżeli warunki rozwoju i życia dziecka są takie, że większość własnych pragnień musi ono zaspokoić przy pomocy kłamstwa i jeżeli praktykę kłamstwa często realizuje z powodzeniem, to skłonność do kłamstwa może stać się tak silna, że samo kłamanie staje się dla dziecka źródłem wewnętrznej przyjemności. Dziecko takie kłamie bez względu na potrzebę nałogowo, dla własnego zadowolenia.
KŁAMSTWA JAKIE DZIECI NAJCZĘŚCIEJ POPEŁNIAJĄ
Z badań wypowiedzi rodziców z wypowiedziami dzieci wynika, że rodzice na ogół posiadają bardzo mało informacji o własnych dzieciach na temat kłamstwa. Ze statystyk wynika, że najczęstszym powodem kłamstwa jest lęk przed karą. Dzieci boją się bicia, krzyków, wyzwisk itp. ze strony rodziców i wychowawców. W kłamstwie widzą jedyny ratunek. Drugą z kolei pod względem liczebności kłamstw stanową kłamstwa dla osobistej korzyści, chodzi tu o np.: zdobycie pieniędzy, łakoci, ulubionych przedmiotów itp. Osobną grupę najczęściej popełnianych kłamstw stanowią kłamstwa z fantazji. Są one popełniane wobec rówieśników i mają na celu pochwalenie się i podniesienie własnego prestiżu. Znacznie mniej liczne grupy kłamstw stanowią takie kategorie jak kłamstwa dla utrzymania dobrych stosunków z innymi ("kłamię aby koledzy nie mieli do mnie żalu"). Ogromny odsetek kłamstw dziecięcych to kłamstwa o charakterze "obronnym", mające na celu uniknięcie grożących kar. Dzieci walczą przy pomocy kłamstw o łakocie, o rozrywkę, o swobodę, o sport i towarzystwo rówieśników, o pieniądze na drobne wydatki, a więc o zaspokojenie pragnień, które trudno byłoby uznać za nazbyt wygórowane.
KŁAMSTWO W ŻYCIU SZKOLNYM
Kłamstwo w życiu szkolnym jest zjawiskiem nagminnym i ma z nim do czynienia każdy nauczyciel. Kłamstwa popełniane w szkole posiadają swoje bogate zróżnicowanie. Można wyodrębnić trzy zasadnicze grupy:
- kłamstwa dla uwolnienia się od obowiązków szkolnych (lub dla uniknięcia konsekwencji niewypełnienia tych obowiązków), to najczęściej kłamstwa, których celem jest uniknięcie złego stopnia przez zręczny wykręt lub manewr;
- kłamstwa dla zatajenia niepowodzeń szkolnych (w obawie przed karą. lub wstydem) mają najczęściej miejsce wobec rodziców, którzy interesują się postępami dziecka, im bardziej surowi rodzice, tym częściej mają miejsce tego rodzaju kłamstwa;
- kłamstwa płynące z poczucia obowiązku solidarności z rówieśnikami występują w wyniku wywierania odpowiedniej presji na dziecko przez zespół uczniowski, konflikty, czy zachować prawdomówność i narazić się klasie, czy okłamać nauczyciela i być w zgodzie z opinia klasy, rozstrzygane są przeważnie na korzyść klasy. Im więcej konfliktów i trudności przystosowania w życiu dziecka, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie ono usiłowało je rozwiązać przy pomocy kłamstw.
Dzieci kłamią z satysfakcją wobec dorosłych, których nie lubią, którzy udaremniają ich najistotniejsze pragnienia i którzy wywołują częste poczucie zagrożenia i lęku. Kłamstwo nic jest wyłącznie i po prostu zachowaniem, którego dziecko nauczyło się od innych, lecz zachowanie wplecionym w cale świadome życie dziecka i spełniających w określonych warunkach tego życia konkretna i istotną funkcję. Kłamstwo bywa popełniane częściej wobec tych osób, z i którymi dziecko często się spotyka i wchodzi w bardziej ożywione stosunki.
KOGO NAJGORZEJ OKŁAMAĆ?
Jednym osobom dziecko kłamie często, bez oporów, a nawet z satysfakcją. innym natomiast rzadko, z poczuciem wewnętrznego niezadowolenia lub winy. F.Baumgarten stwierdza nawet, że często nawet dzieci rzadko kłamiące w domu są szczególnie kłamliwe w szkole - choć niekiedy może tez być odwrotnie. Jedne dzieci kłamią dlatego, że mają surowych rodziców, których się boją, inne ponieważ rodzice są łagodni i łatwowierni i dają się nabrać. Dzieci w ocenie kłamstwa wobec różnych osób skłonne są kierować się dwoma względami: prestiżem osób okłamywanych oraz żywionymi wobec nich uczuciami. Odsetek dzieci kierujący się społecznym prestiżem osób okłamywanych jest wyższy aniżeli odsetek dzieci mających na względzie uczucia sympatii do tych osób. Tendencja do kierowania się w ocenie kłamstwa wysokim prestiżem osób okłamywanych występuje w szczególności u dzieci wychowanych w duchu dogmatyczno-religijnym, rygorystycznie, w oparciu o surowe sankcje, częściej u dzieci wiejskich. Najgorzej jest okłamać księdza, polem policjanta, matkę, przechodnia, nauczyciela, ojca, przyjaciela.
UZASADNIENIE ZAKAZU KŁAMSTWA
Bezrefleksyjna motywacja religijna jest najczęstsza u dzieci wiejskich oraz u dzieci wychowanych religijnie w sposób dogmatyczny, ortodoksyjny. Natomiast wśród dzieci ze środowisk miejskich i inteligenckich przeważają względy altruistyczne oraz godnościowe.
POSTAWA MORALNA DZIECKA A KŁAMSTWA
Trzy zasadnicze typy motywacji moralnej:
1. Motyw nie sprawiania przykrości - motyw altruistyczny,
2. Motyw przestrzegania nakazów Kościoła, dotyczących praktyk religijnych - motyw rytualistyczny,
3. Motyw wywiązania się ze swoich obowiązków i zadość uczynienia oczekiwaniom przełożonych - motyw konformistyczny.
Z badań wynika, że altruiści wykazują znacznie niższą skłonność do surowego potępiania wszystkich kłamstw i wyższą umiejętność ich różnicowania w zależności od sytuacji. Altruiści są znacznie bardziej pobłażliwi w ocenach kłamstw niż rytualiści. Rytualiści mają skłonność do rozpatrywania z punktu widzenia zgodności z wolą Boga lub konsekwencji pozaziemskich, zaś altruiści z punktu widzenia obowiązku wobec innych ludzi. Im bardziej altruistyczna postawa, tym większa skłonność do kierowania się w ocenie kłamstwa związkami uczuciowymi z osobami okłamywanymi oraz nie przywiązywanie wagi do pozycji społecznej zajmowanej przez okłamywanego. Dla konformistów ma natomiast znaczenie pozycja społeczna okłamywanego.
WPŁYW ŚRODOWISKA NA POSTAWY MORALNE
Bardzo różne są poglądy na temat kłamstw między dziećmi wiejskimi a miejskimi. Im środowisko jest bardziej miejskie tym bardziej liberalne są poglądy dzieci na temat kłamstwa. Najwięcej dzieci o motywacji altruistycznej pochodzi z wielkich miast. Środowisko wiejskie jest bardziej tradycyjne, bardziej przywiązane do religii katolickiej i dlatego poglądy na kłamstwo są surowe we wsi.
Różnice na temat kłamstw miedzy dziewczynkami a chłopcami są dość widoczne.
Dziewczynki charakteryzuje wyższy stopień rygoryzmu wobec kłamstwa oraz większa lojalność w stosunku do rodziców. Dziewczynki daleko bardziej niż chłopcy troszczą się o harmonijne stosunki z rodzicami i starają się wczuć w sytuacje rodziców. U dziewczynek stale znacznie częściej pojawia się motyw altruistyczny, wzgląd na przykrość bliskich i otoczenia.
Dziewczęta są daleko bardziej zależne, znacznie więcej uwagi zwracają na uznanie i okazywanie uczuć przez bliskich, chłopcy wydają się bardziej niezależni, bardziej zaabsorbowani własnymi przeżyciami i osiągnięciami. Chłopcy daleko częściej niż dziewczęta jako motyw powstrzymywania się od kłamstwa podają wzgląd na godność osobistą ("bo tylko tchórze kłamią"). Różnicom w motywacjach chłopców i dziewczynek towarzyszą różnice stosowanych wobec nich technik wychowawczych. Pozycja dzieci w rodzinie a poglądy na kłamstwo jest taka, że jedynacy i dzieci najmłodsze w rodzinach wykazują wiele częściej przekonanie, że można osiągnąć realizację pragnień nawet jeśli nie spełniło oczekiwań rodziców. Miejsce w rodzinie oraz wielkość rodziny posiadają pewien wpływ na kształtowanie się poglądów moralnych dzieci. Jedynacy i dzieci najmłodsze wykazują z jedne strony pewną uległość wobec rodziców, z drugiej jednak strony wiarę w to, że mimo własnych niedociągnięć rodzice i tak ustąpią wobec próśb dziecka. Natomiast dzieci średnie i starsze skłonne są liczyć jedynie na własną zaradność i pomysłowość w różnych sytuacjach, a nie na pomoc rodziców i stąd wykazują tendencję do zatajenia własnych wykroczeń. Sąd moralny dzieci najstarszych z rodzin wielodzietnych cechuje się doświadczeniem życiowym oraz dojrzałością.
KSZTAŁTOWANIE PRAWDOMÓWNOŚCI W WYCHOWANIU
Zapobieganie kłamstwu u dzieci powinno sprowadzać się do tego, iż rodzic i wychowawca nie powinni nigdy czekać na pierwsze kłamstwa dziecka lecz dbać aby nigdy nie miało powodu się nim posłużyć. Rozwijanie w dzieciach prawdomówności nie może polegać na usilnym moralizowaniu w duchu rygorystycznej zasady "nigdy nie należy kłamać", lecz opierać się musi na umiejętnym organizowaniu życia dziecka przy uwzględnianiu jego aktualnych potrzeb i pragnień. Do posługiwania się kłamstwem prowadzą takie okoliczności jak: lęki i obawy w życiu dziecka, nadmierne wymagania wobec dziecka, niezgodność lub niestałość wymagań wobec dziecka, nieziszczone pragnienia w życiu dziecka, zakłamanie w otoczeniu dziecka, konflikty norm postępowania i wzorów osobowych z jakimi spotyka się dziecko.
Chcąc rozwijać prawdomówność dziecka należy w poczynaniach z dzieckiem mieć zawsze na uwadze jego osobiste pragnienia, nie lekceważyć ich. Dziecko należy otoczyć taką opieką i kontrolą oraz tak zorganizować jego warunki życia, aby było ono przekonane, że zaspokojenie własnych pragnień przy pomocy kłamstwa nie ma żadnych szans powodzenia. Kontrola prawdomówności dziecka powinna być dyskretna, ale staranna i systematyczna. Jeżeli dziecko widzi przed sobą legalne i realne drogi i sposoby urzeczywistniania swych dążeń, to nigdy me będzie uciekało się do kłamstwa. Dziecko powinno odczuć płynące zadowolenie z tego, że jest prawdomówne. Ścisła im konsekwentna, choć życzliwa kontrola jest tutaj najlepszym środkiem zapobiegającym kłamstwu. Zwalczanie kłamstwa nie może polegać na stosowaniu surowych represji wobec dzieci. Wymaga ono raczej odwoływania się do wrażliwości uczuciowej dziecka, do jego ambicji, honoru oraz poczucia odpowiedzialności. Zwalczanie kłamstwa powinno być oparte na pozytywnych, pełnych sympatii, zrozumieniem i wzajemnego zaufania w stosunkach miedzy dzieckiem i wychowawcami. Dziecko nie tylko powinno wiedzieć, że jakieś postępki są słuszne i nakazane a inne zabronione, lecz powinno także zdawać sobie sprawę dlaczego tak jest. Rodzice i wychowawcy nie powinni poprzestawać jedynie na wpajaniu dzieciom ogólnej oceny, że każde kłamstwo jest złe, lecz winni wyczulać dziecko na różne okoliczności towarzyszące kłamstwu.
Kłamstwo zawsze niszczy współpracę i współżycie, gdyż podrywa zaufanie ludzi do siebie oraz wywołuje uczucia zagrożenia i lęku.
Literatura:
Hanna E.Malewska, Heliodor Muszyński "Kłamstwa dzieci" - PZWS, Warszawa 1962 r.
Referat został przedstawiony i omówiony na posiedzeniu Rady Pedagogicznej w dniu 11.05.2004 r.
Opracowanie: Elżbieta Misztal
maciejasiaa