Aldiss Brian W.
Na zewnątrz
Nigdy nie wychodzili z tego domu.
Osobnik nazwiskiem Harley zazwyczaj wstawał pierwszy. Niekiedy w stroju nocnym urządzał sobie przechadzkę po budynku – panowała tu zawsze równa, przyjemna temperatura. Następnie budził Calvina, przystojnego i rubasznego faceta, który robił takie wrażenie, jakby rozporządzał tuzinem talentów, tylko akurat nie korzystał z żadnego. Słowem, akurat taki towarzysz, o jakiego chodziło Harleyowi.
Dapple, dziewczyna o zabójczych szarych oczach ,i czarnych włosach, miała lekki sen. Budziła ją rozmowa obu mężczyzn. Wstawała i szła obudzić May, po czym obie schodziły na dół i zabierały się do przygotowywania posiłku. W tym czasie wstawali obaj pozostali domownicy, Jagger i Pief.
Oto jak rozpoczynał się każdy „dzień” – nie w związku z przeczuwaniem czegoś takiego jak świt, lecz po prostu wtedy, gdy cała szóstka przechodziła ze snu w stan czuwania. Nigdy się nie nadwerężali w dzień, niemniej położywszy się do łóżek, zapadali w głęboki sen.
Jedyną atrakcję dnia stanowiło otwarcie magazynu. Znajdował się on w małej izbie między kuchnią a niebieskim pokojem. Naprzeciw wejścia stały szerokie półki i od nich właśnie zależała ich egzystencja. Tu „pojawiały się” wszelkie dostawy. Zamykali drzwi, ogołociwszy doszczętnie pomieszczenie, i kiedy powracali nazajutrz, wszystko, czego potrzebowali – żywność, bielizna, nowa pralka – czekało na nich na półkach. Należało to do zaakceptowanego porządku ich życia i nigdy nie kwestionowali tego w rozmowach.
Tego poranka Dapple i May przygotowały śniadanie, zanim czwórka mężczyzn zeszła na dół. Dapple nawet musiała podejść do szerokich schodów i zawołać Piefa. Tak więc otwarcie magazynu musiano odłożyć do czasu zjedzenia posiłku, bo choć samego otwarcia magazynu nie traktowano jako ceremonii, kobiety obawiały się wejść tam same. To była jedna z tych rzeczy...
– Mam nadzieję, że dostanę trochę tytoniu – powiedział Harley otwierając drzwi. – Już mi się kończy.
Weszli do środka i spojrzeli na półki. Ziały pustką.
– Nie ma jedzenia – skonstatowała May zakładając ręce na osłoniętym fartuchem brzuchu. – Będziemy musieli dzisiaj ograniczyć racje żywnościowe.
Zdarzyło się to nie po raz pierwszy. Kiedyś – jak dawno to było?, nie poświęcali uwagi czasowi – żywność nie pojawiała się przez trzy dni i półki pozostawały puste. Przyjęli ów brak ze spokojem.
– Zjemy ciebie, May, zanim umrzemy z głodu – oznajmił Pief i wszyscy roześmiali się z tego żartu, chociaż Pief powiedział go już ostatnim razem. Pief to nie narzucający się, niewysoki facecik – nie do zauważenia w tłumie. Skłonność do żarcików stanowiła jego najcenniejszą zaletę.
Na krawędzi półki leżały tylko dwie paczuszki: jedna z tytoniem dla Harleya i druga – z talią kart. Harley wsadził pierwszą do kieszeni, drugą zaś zademonstrował, wyjmując karty z opakowania i machając nimi w stronę reszty towarzystwa.
– Czy ktoś gra?
– W pokera – powiedział Jagger.
– W kanastę.
– W remika.
– Zagramy później – rzekł Calvin. – Zabijemy w ten sposób czas wieczorem. – Gra w karty będzie dla nich próbą sił: będą musieli zasiąść razem wokół stołu, twarzą w twarz.
Właściwie nic ich nie dzieliło, ale też nic ich ze sobą nie wiązało, gdy już mieli za sobą tę drobną sprawę – otwarcie magazynu. Jagger włączył odkurzacz i wyczyścił hall, przejechał obok nigdy nie otwieranych drzwi frontowych i wwindował go na górę po schodach, żeby sprzątnąć górny podest; nie dlatego, że było tam brudno, lecz dlatego, że sprzątanie należało do porannych czynności. Kobiety zasiadły wraz z Piefem, debatując chaotycznie, jak ograniczyć racje żywnościowe, potem każdy zajął się swoimi sprawami i utracił kontakt z resztą domowników. Calvin i Harley wyruszyli już na przechadzkę w różnych kierunkach.
Dom zaprojektowano źle. Miał niewiele okien, na dodatek były one zamknięte, z szybami nie do zbicia i nie przepuszczającymi dziennego światła. Wszędzie panowały ciemności; światło płynące z niewidocznego źródła zapalało się po wejściu do pokoju – ale najpierw trzeba było pogrążyć się w ciemności. Wszystkie pokoje umeblowano bez ładu i składu, przypadkowymi sprzętami, jakby nie przeznaczonymi do konkretnego pomieszczenia. Pokoje urządzono dla istot pozbawionych celu i taki też panował w nich nastrój.
Trudno byłoby dopatrzyć się jakiegoś planu na pierwszym czy drugim piętrze, tak zresztą jak i na długim pustym poddaszu. Tylko przyzwyczajenie mogło zmniejszyć wrażenie labiryntowatości pokojów i korytarza. Co prawda czasu na przyzwyczajenie się mieli aż nadto.
Harley spędził dłuższą chwilę spacerując z rękami w kieszeniach. W pewnym momencie natknął się na Dapple. Schylona z gracją nad szkicownikiem po amatorsku kopiowała obraz wiszący na jednej ze ścian – obraz pokoju, w którym siedziała. Wymienili kilka zdań, po czym Harley ruszył dalej.
Jakaś myśl tkwiła mu w głowie niczym pająk w pajęczynie. Wszedł do pokoju nazywanego przez nich pokojem z fortepianem i wtedy zdał sobie sprawę, co go nęka. Gdy ustąpiły ciemności, rozejrzał się niemal ukradkiem, a następnie spojrzał na fortepian. Czasami na półkach pojawiały się przedziwne rzeczy, rozrzucano je też po domu – jedna z nich stała właśnie teraz na fortepianie.
Był to model, ciężki, wysokości jakichś sześćdziesięciu centymetrów, pękaty, niemal kulisty; o ostro zakończonym szpicu i czterech przyporowych łopatkach. Harley wiedział, co to jest – pojazd kosmiczny, model potężnego promu łączącego Ziemię z właściwym statkiem kosmicznym.
Ten model zaniepokoił go znacznie bardziej niż pojawienie się w magazynie samego fortepianu. Usiadł na taborecie nie spuszczając oczu z modelu i siedział w napięciu, próbując wyłowić coś z zakamarków swego mózgu... coś związanego z pojazdami kosmicznymi.
Cokolwiek to było, należało do rzeczy nieprzyjemnych i wymykało mu się za każdym razem, kiedy myślał, że już położył nań „mentalną” rękę. I wciąż mu umykało. Gdybyż mógł o tym porozmawiać z kimś, może udałoby mu się wykurzyć to coś z kryjówki. Nieprzyjemne, groźne, ale i z obietnicą ukrytą w tej groźbie.
Gdyby mu się udało to uchwycić, stanąć śmiało z tym czymś twarzą w twarz, mógłby zrobić... coś rozstrzygającego. A dopóki tak się nie stanie, nie potrafi nawet powiedzieć, co to miało być za rozstrzygnięcie.
Odgłos kroków z tyłu. Nie oglądając się Harley zwinnie uniósł wieko fortepianu i przejechał palcem po klawiaturze. I dopiero wtedy obejrzał się niedbale przez ramię. Za jego plecami stał Calvin z rękami w kieszeniach, wyglądając solidnie i spokojnie.
– Zobaczyłem tu światło – powiedział lekko. – I pomyślałem, że zajrzę po drodze.
– A ja myślałem, że sobie trochę pogram – odparł Harley z uśmiechem. O tej rzeczy nie można dyskutować nawet z tak bliskim znajomym jak Calvin, bo... bo z samej natury rzeczy... bo trzeba się zachowywać jak normalny, niczym nie trapiony człowiek. To przynajmniej było rozsądne, jasne i zapewniało spokój – zachowywać się jak normalny człowiek.
Uspokoiwszy się, Harley wydobył z klawiatury subtelną melodię. Grał dobrze. Wszyscy zresztą grali dobrze, Dapple, May, Pief... od momentu gdy sprokurowali sobie fortepian, wszyscy grali dobrze. Czy to naturalne? Harley rzucił okiem na Calvina. Krępy mężczyzna opiera się o fortepian tyłem do owego niepokojącego modelu, nie zwracając nań najmniejszej uwagi. Na jego obliczu nie maluje się nic prócz dobrotliwej uprzejmości. Wszyscy tu są uprzejmi wobec siebie, nigdy się ze sobą nie kłócą.
Cała szóstka zebrała się przy skąpym lunchu, gawędząc szablonowo i wesoło, a potem całe popołudnie przebiegało na wzór ranka, wszystkich ranków: spokojnie, przyjemnie, próżniaczo. I tylko Harleyowi ten wzór wydawał się lekko nieostry; miał teraz wskazówkę, jak rozwiązać swój problem. Co prawda była dość nikła, lecz w śmiertelnej ciszy ich dni wystarczająco wyraźna.
Zawdzięczał ją May. Kiedy nakładała sobie galaretę, Jagger śmiejąc się oskarżył ją żartobliwie, że bierze więcej, niż się jej należy.
Dapple, która zawsze staje w obronie May, powiedziała: – Wzięła mniej od ciebie, Jagger.
– Nie – skorygowała May. – Myślę, że ja...dam więcej niż inni. Wzięłam tyle pod wpływem wewnętrznego bodźca.
Był to kalambur z rodzaju tych, którymi popisywali się od czasu do czasu wszyscy. Lecz Harley zakonotował go sobie w pamięci, by się nad nim jeszcze zastanowić. Krążył po jednym z cichych pokojów. Wewnętrzne, ukryte bodźce... Czy inni tutaj odczuwają niepokój doznawany przez niego? Czy mają powód do ukrywania tego niepokoju? I jeszcze inne pytanie: Gdzie to jest to „tutaj”?
Odrzucił szybko to pytanie.
Zajmuj się tylko jedną sprawą naraz. Idź po omacku, lecz ostrożnie w głąb. Uporządkuj to, co wiesz.
Po pierwsze: Ziemia chyba przegrywa zimną wojnę z Nitycją.
Po drugie: Nitycjanie dysponują niepokojącą umiejętnością przybierania identycznej powierzchowności jak ich nieprzyjaciele.
Po trzecie: dzięki temu mogą oni przeniknąć do społeczności ludzkiej.
Po czwarte: Ziemia me może spenetrować od wewnątrz cywilizacji nitycjańskiej.
Wewnątrz... fala klaustrofobii ogarnęła Harleya, gdy uświadomił sobie, że owe znane mu podstawowe fakty nie miały żadnego odniesienia do ich małego światka. Przybyli tu – w jaki sposób, tego nie wiedział z zewnątrz, z jakiejś bezmiernej abstrakcyjnej przestrzeni, której żadne z nich nigdy nie widziało. Przed oczami pojawił mu się obraz gwiaździstej pustki, w której unoszą się lub walczą ludzie i potwory, i czym prędzej wymazał go z pamięci. Takie rzeczy nie pasują do spokojnego zachowania jego towarzyszy; nie mówią nigdy o tym, co jest na zewnątrz, ale czy myślą o tym?
Krążył niespokojnie po pokoju; w skrzypieniu parkietu odbijała się niepewność jego kroków. Zawędrował do pokoju bilardowego. Zaczął poszturchiwać jednym palcem kule po zielonym suknie, dręczony sprzecznymi zamiarami. Białe kule stuknęły się i odskoczyły od siebie. Tak właśnie pracowały obie półkule jego mózgu. Dwie ewentualności nie dające się ze sobą pogodzić – zostać tu i dostosować się czy nie zostawać tu (Harley nie pamiętał czasu, kiedy go tu nie było, nie potrafił więc ująć jaśniej tej drugiej ewentualności). Inna zadra to to, że „tu” i „nie tu” nie stanowi chyba połówek jednorodnej całości, lecz dwa dysonanse.
Kula bilardowa stoczyła się ospale do łuzy: Harley podjął decyzję. Tej nocy nie będzie spać w swoim pokoju.
Nadeszli z rozmaitych części domu, żeby przed udaniem się na spoczynek wypić po szklaneczce. Za cichą zgodą wszystkich grę w karty odłożono na kiedy indziej – ostatecznie czasu mieli pod dostatkiem.
Rozmawiali o drobiazgach, z których składał się ich dzień, o modelu jednego z pokoi konstruowanym przez Calvina i urządzanym przez May, o wadliwie funkcjonującym świetle na górnym korytarzu, które zapalało się zbyt późno. Byli przyciszeni. Zbliżała się znowu pora snu, a kto wie, co się wtedy może przyśnić? Lecz będą spać. Harley wiedział – zastanawiając się, czy inni też to wiedzą – że wraz z zapadnięciem ciemności, gdy wślizną się do łóżek, otrzymają kategoryczne polecenie spania.
Stał cały napięty za drzwiami swego pokoju, zdając sobie w pełni sprawę z niezwykłości własnego zachowania. Głowa pękała mu z bólu, chłodził więc sobie dłonią skroń. Słyszał, jak reszta domowników rozchodzi się po kolei do swoich pokoi. Pief życzył mu dobrej nocy, Harley życzył mu tego samego. Zapadła cisza.
Teraz!
Gdy wkroczył nerwowo na korytarz, rozbłysnęło światło. Tak, rzeczywiście, nieco wolno, jakby niechętnie. Serce mu waliło. Rozpoczął akcję. Wprawdzie nie wiedział, co zamierza zrobić ani co się stanie, ale jednak rozpoczął akcję. Uniknął przymusu spania. Teraz musi się ukryć i czekać.
Niełatwo się ukryć, kiedy sygnał świetlny podąża wszędzie za tobą. Lecz kiedy znalazł się w korytarzyku prowadzącym do nie używanego pokoju i uchyliwszy lekko drzwi przycupnął u wejścia, stwierdził, iż wadliwie działające na podeście światło przygasło i przechadzał się w ciemnościach.
Nie czuł się ani szczęśliwy, ani spokojny. W jego mózgu toczyła się walka, której nie pojmował. Przerażeniem napawała go myśl, że złamał zasady, oraz otaczająca go groźna ciemność. Niepewność jednak nie trwała długo.
Na korytarzu zapaliło się znowu światło. Z pokoju wyszedł Jagger, wcale nie starając się zachowywać cicho. Drzwi zatrzasnęły się za nim z hukiem. Harley ujrzał na moment jego twarz – zanim się odwrócił i ruszył ku schodom – wyglądał jak człowiek schodzący ze służby, obojętny, a zarazem spokojny. Szedł na dół pełnym werwy, żwawym krokiem.
Jagger powinien się znajdować w łóżku i spać. Prawo natury zostało naruszone.
Bez wahania ruszył za nim. Choć był przygotowany na to, że coś się stanie, i coś się stało, przeniknął go dreszcz przerażenia. Przemknęła mu przez głowę myśl, że może rozpaść się ze strachu. Mimo wszystko wytrwale schodził dalej po stopniach, krocząc bezszelestnie po grubym dywanie.
Jagger zniknął za rogiem. Idąc, cicho sobie pogwizdywał. Harley słyszał, że otwiera teraz drzwi. Chyba drzwi od magazynu, bo żadnych innych nie zamykano na klucz. Gwizd ucichł,
Magazyn stał otworem. Z jego wnętrza nie dochodził żaden dźwięk. Harley zajrzał ostrożnie do środka. Przeciwległa ściana, obróciwszy się na osi, odsłaniała z tyłu przejście. Przez dłuższą chwilę w osłupieniu gapił się na wyłom w murze.
W końcu z takim uczuciem, jakby się dusił, wkroczył do magazynu. Jagger wydostał się tędy. Harley też tamtędy się wydostanie. Nie wiedział dokąd, do czegoś, czego się nie domyślał... Tam gdzieś, poza obręb tego domu... Przejście było krótkie i miało dwoje drzwi – jedne, na końcu, wyglądały raczej jak drzwi klatki (nie rozpoznał windy), drugie, z boku, wąskie i z oknem.
To okno było przezroczyste. Wyjrzał przez nie i cofnął się. Dostał zawrotu głowy i gardło mu się ścisnęło.
Na zewnątrz świeciły gwiazdy.
Opanował się z wysiłkiem i zawrócił na górę, słaniając się i przytrzymując poręczy schodów. Jakże straszne nieporozumienie ciążyło nad życiem ich wszystkich, jego i towarzyszy!
Wpadł do pokoju Calvina i światło się zapaliło. W powietrzu unosił się lekki słodkawy zapaszek, a Calvin leżał na wznak i twardo spał.
– Zbudź się, Calvin! – krzyknął Harley.
Lecz ten nawet nie drgnął. Harley nagle uświadomił sobie własną samotność i niesamowitość tego domu. Nachyliwszy się nad łóżkiem, zaczął gwałtownie potrząsać ramieniem Calvina i klepać go po twarzy.
Calvin stęknął i otworzył jedno oko.
– Obudź się, chłopie – powiedział Harley. – Stało się coś strasznego.
Calvin oparł się na łokciu, udzielił mu się lęk i rozbudził go całkowicie.
– Jagger opuścił dom – oznajmił mu Harley. – Jest tu wyjście na zewnątrz. Musimy... musimy stwierdzić, czym jesteśmy. – Jego głos nabrał histerycznej tonacji. Potrząsnął znowu Calvinem. – Musimy stwierdzić, co się tu kryje za licho. Albo jesteśmy ofiarami jakiegoś strasznego eksperymentu, albo też... wszyscy jesteśmy monstrami.
Kiedy wypowiadał te słowa, na jego oczach, pod jego zaciśniętymi kurczowo palcami, Calvin zaczął się marszczyć, fałdować i rozmazywać, oczy mu się zlały, a potężny tors skurczył. Na jego miejscu formowało się coś innego – żyjącego i żywego.
Harley przestał krzyczeć dopiero na dole, kiedy gwiazdy widoczne przez małe okienko Uspokoiły mu nerwy. Musi się stąd wydostać na zewnątrz, gdziekolwiek to „zewnątrz” się znajduje.
Szarpnięciem otworzył małe drzwiczki i owiało go świeże nocne powietrze.
Oczy Harleya nie przywykły do oceniania odległości. Upłynęło sporo czasu, zanim zorientował się w swoim otoczeniu i stwierdził, że w dali na tle wygwieżdżonego nieba rysują się góry, a on znajduje się na platformie na wysokości trzech i pół metra nad ziemią. W pewnej odległości jarzyły się światła, rzucając jasne prostokąty na powierzchnię pasa startowego.
Na krawędzi platformy dostrzegł stalową drabinkę. Zagryzając wargi podszedł do niej i niezgrabnie zaczął schodzić w dół. Wstrząsały nim dreszcze z powodu zimna i strachu. Kiedy dotknął stopami ziemi, ruszył biegiem. Raz się obejrzał za siebie – dom rozsiadł się na platformie niczym żaba na pułapce na szczury.
Potem zatrzymał się gwałtownie niemal w całkowitych ciemnościach. Trzewia szarpnęła mu nagła odraza podobna do mdłości. Migocące gdzieś wysoko gwiazdy i niewyraźne blanki grzbietów górskich wirowały mu przed oczami i musiał zacisnąć dłonie, żeby nie utracić przytomności. Obojętne, czym był ten dom, dla niego stanowił ucieleśnienie chłodu. Harley powiedział sobie:
– W każdym bądź razie zostałem oszukany. Ktoś obrabował mnie z czegoś tak dokumentnie, że nawet nie wiem, co to było. To oszustwo, oszustwo... – Niemal się dławił na wspomnienie tych ukradzionych mu lat. Żadnych myśli! – myśl pali synapsy i trawi umysł niczym kwas. Tylko działać! Zmusił mięśnie nóg do ruchu.
Wokół wynurzyły się budynki. Pobiegł po prostu do najbliższego światła i wpadł w najbliższe drzwi. Potem zatrzymał się gwałtownie, dysząc i mrużąc oczy oślepione ostrym blaskiem. Ściany pokoju pokrywały wykresy i mapy. Pośrodku znajdował się szeroki pulpit z ekranem i magnetofonem. Wyglądało to na pomieszczenie biurowe, wszędzie stały pełne popielniczki i panował charakterystyczny nieporządek. Szczupły mężczyzna siedział w pogotowiu przy pulpicie, miał wąskie usta.
Czterej inni stali, wszyscy uzbrojeni. Żaden z nich nie okazał zdziwienia na widok Harleya. Ten przy pulpicie ubrany był w gustowny garnitur, reszta – w mundury.
Harley oparł się o framugę drzwi i zapłakał. Nie znajdował słów.
– Upłynęły cztery lata, zanim się stamtąd wydostałeś – odezwał się chudeusz. Miał cienki głos. – Chodź i popatrz na to – dodał wskazując ekran przed sobą.
Harley usłuchał z wysiłkiem; poruszał się tak, jakby szedł na rozchwianych kulach.
Na ekranie zobaczył wyraźnie i w całej okazałości pokój Calvina. Zewnętrzną ścianę usunięto i dwaj umundurowani ludzie wyciągali stamtąd dziwną postać, pełną drutów, mechaniczną istotę, zwaną kiedyś Calvinem.
– Calvin był Nitycjaninem – skonstatował Harley posępnie. Zdawał sobie sprawę z jakiegoś głupiego zdumienia, wywołanego własną uwagą. Chudzielec pokiwał twierdząco głową.
– Nieprzyjacielska infiltracja stała się koszmarem i groźbą – powiedział. – Żadne miejsce na Ziemi nie było wolne od tego zagrożenia; Nitycjanie mogli zabić człowieka, pozbyć się go i stać się dokładną jego kopią. Utrudniało całą sytuację... częste naruszanie bezpieczeństwa państwa. Jednakże pojazdy Nitycjan muszą tu lądować, żeby wyładować nie – ludzi, a następnie zabrać ich po wykonaniu zadania. To słabe ogniwo ich planów. Przechwyciliśmy jeden taki ładunek i wyłapaliśmy ich po kolei, kiedy już przybrali ludzką postać. Wywołaliśmy u nich sztuczną amnezję i umieściliśmy dla celów badawczych w niewielkich grupkach w najrozmaitszych środowiskach. Nawiasem mówiąc, to jest Wojskowy Instytut Badań Nie – ludzi. Dowiedzieliśmy się sporo... wystarczająco, by zwalczyć zagrożenie... Twoja grupa, naturalnie, jest jedną z takich grup. Harley spytał chrapliwym głosem:
– Dlaczego wsadziliście mnie razem z nimi?
Chudzielec postukał linijką w zęby, zanim mu odpowiedział.
– Każda grupa musi mieć swojego obserwatora, człowieka, niezależnie od całej tej aparatury badawczej umożliwiającej obserwację z zewnątrz. Widzisz, Nitycjanin zużywa sporo energii, żeby zachować ludzką postać; kiedy już ją przybrał, utrzymuje się w niej za pomocą autohipnozy, która przestaje działać jedynie na skutek stresu, a stopień tolerancji stresu jest różny u poszczególnych osobników. Człowiek znajdujący się na miejscu potrafi wyczuć taki stres... To męczące zajęcie, dlatego też dajemy mu sobowtóra, żeby mógł pracować na zmianę z nim.
– Ale ja ciągle tam byłem...
– W twojej grupie – przerwał mu chudzielec – człowiekiem jest Jagger czy też raczej dwaj ludzie występujący jako Jagger. Przyłapałeś jednego z nich, kiedy schodził ze służby.
– To bez sensu – wykrzyknął Harley. – Usiłujecie mi wmówić, że ja...
Utknął na tych słowach. Czuł, że jego zewnętrzna postać rozsypuje się jak piasek, a zza pulpitu mierzy w niego lufa rewolweru.
– W twoim wypadku tolerancja stresu jest niezwykle wysoka dodał chudzielec, odwracając wzrok od tego widowiska. – Ale popełniłeś ten sam błąd co wszyscy inni: Wychodzi wam bokiem wasz spryt, jak ziemskim owadom naśladującym rośliny. Potraficie tylko kopiować. Jagger przebywając w tym domu nie robił nic, a wy wszyscy instynktownie szliście jego śladami. Nie nudziliście się, nawet nie próbowaliście się zalecać do Dapple, najładniejszej osóbki wśród nie – ludzi, jaką widziałem w życiu. Nawet model statku kosmicznego nie wykrzesał u was należytej reakcji.
Obciągając na sobie marynarkę, stanął przed szkieletową istotą, która kuliła się teraz w kącie.
– Zdradzi was zawsze wewnętrzna nieludzkość – powiedział ze spokojem. – Chociaż zewnętrznie wyglądacie jak ludzie.
Przełożyła Teresa Lechowska
ssonja