W strukturze organizacyjnej Stronnictwa Narodowego Okręg Lwowski (do połowy lat 30. używano również określenia Dzielnica Lwowska) obejmował obszar województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego. W połowie 1929 r. Zarząd Główny SN podjął decyzję o utworzeniu Okręgu Rzeszowskiego, w skład którego weszło osiem najbardziej na zachód wysuniętych powiatów województwa lwowskiego (Rzeszów, Jarosław, Przeworsk, Łańcut, Nisko, Kolbuszowa, Tarnobrzeg, Strzyżów) oraz trzy wschodnie powiaty województwa krakowskiego: Jasło, Mielec i Ropczyce (prezesem zarządu okręgowego był do września 1939 r. adwokat dr praw Józef Liwo).
W lipcu 1933 r. w ramach Okręgu Lwowskiego wydzielony został Podokręg Przemyski, obejmujący powiaty: Dobromil, Przemyśl, Sanok, Brzozów i Krosno (od 1934 r. funkcję prezesa pełnił Włodzimierz Bilan). Natomiast na Wołyniu, dzięki aktywności mieszkającego i gospodarującego na 26-hektarowej działce wojskowej w Szyłach k. Zbaraża gen. Mariana Żegoty-Januszajtisa (na zdjęciu – to podczas I wojny światowej), dopiero w drugiej połowie lata 30-tych SN zaczęło zdobywać pewne wpływy w miastach oraz wśród osadników wojskowych. Według danych ZG SN na dzień 1 VII 1936 r. Okręg Lwowski SN miał liczyć 7 tys. członków (liczba ta obejmuje również ok. 1,5 tys. członków Podokręgu Przemyskiego). W końcu lat 30. poparcie społeczne dla Stronnictwa na tym terenie wyraźnie wzrosło, o czym mogą świadczyć wyniki ostatnich wyborów samorządowych przeprowadzonych w maju 1939 r. We Lwowie SN odniosło wówczas olbrzymi sukces zdobywając 21 spośród 72 mandatów w radzie miasta (w poprzednich wyborach w maju 1934 r. zdobyło ich tylko 5). Podobnie było w Podokręgu Przemyskim i Okręgu Rzeszowskim (np. w Przemyślu na SN głosowało ponad dwukrotnie więcej wyborców niż w 1934 r. i tylko dzięki unieważnieniu list SN w 4 spośród 10 okręgów wyborczych, Stronnictwo zdobyło zaledwie 5 mandatów. Było to jednak i tak o 1 mandat więcej niż w 1934 r.).
Trudno odtworzyć dokładny skład Zarządu Okręgowego SN we Lwowie w przededniu wybuchu wojny. Wiadomo, że prezesem zarządu pozostawał cały czas prof. Stanisław Głąbiński, a w jego skład wchodzili m.in.: Jan Bogdanowicz – kierownik wydziału organizacyjnego (i jednocześnie jeden z przywódców Sekcji Młodych SN), inż. Jakub Knobloch – kierownik wydziału gospodarczego, kpt. rez. Adam Świeżawski – sekretarz zarządu, gen. Marian Żegota-Januszajtis, oraz (najprawdopodobniej) Józef Baraniecki, ks. Bolesław Grudzieński, inż. Marian Lachowski, Jan Matłachowski, Adam Macieliński, ks. Władysław Matus, dr Jan Franciszek Pieracki, Jarzy Pańciewicz, Marian Emil Rojek, Alojzy Stamper, dr Stanisław Skrzypek i Kazimierz Tychota. Prezesem zarządu powiatowego we Lwowie był por. rez. Kazimierz Rychlewski, zaś zarządu grodzkiego – Józef Romański. Strukturami, ściśle związanego z SN, Zjednoczenia Zawodowego "Praca Polska w okręgu lwowskim kierował prof. Bronisław Szklarczyk, a Narodowej Organizacji Kobiet – Maria Demelówna. (Spośród lwowskich działaczy SN J. Matłachowski był w latach 1935-39 członkiem Zarządu Głównego SN, w którym kierował wydziałem wychowania politycznego. Jednocześnie był on ogólnopolskim komisarzem tajnej organizacji akademickiej SN, oraz wchodził w skład tajnego, powołanego przez R. Dmowskiego, kierownictwa SN – tzw. "siódemki", a następnie "dziewiątki". Natomiast w skład Komitetu Głównego SN wchodzili: S. Głąbiński, ks. B. Grudzieński, M. Lachowski, J. Matłachowski, ks. W. Matus i M.E. Rojek, A. Stamper i gen. M. Żegota - Januszajtis. Członkiem KG SN był także w latach 1935-36 J. F. Pieracki.).
W wyniku działań wojennych we wrześniu 1939 r. nastąpiło stosunkowo duże, w porównaniu z innymi okręgami, rozproszenia aktywu lwowskiego SN. Znaczny odsetek, zwłaszcza młodych służących w Wojsku Polskim członków Stronnictwa przedostał się najpierw do Rumunii lub na Węgry, następnie do Francji, a po jej klęsce do Wielkiej Brytanii, gdzie kontynuował działalność polityczną (m.in. Marian E. Rojek, Witold Nowosad, Jerzy Pańciewicz). Kazimierz Tychota, kierownik placówki SN w Budapeszcie, pozostał na Węgrzech, Józef Baraniecki we Francji, a Adam Macieliński trafił najpierw do Turcji, a potem na Bliski Wschód. Niektórzy (m.in. Jan Matłachowski, Jan Bogdanowicz, Jakub Knobloch, ks. Władysław Matus, ks. Bolesław Grudzieński, Jan Kornas, ostatni prezes Młodzieży Wszechpolskiej na UJK) znaleźli się na terenie okupacji niemieckiej i tam zaangażowali się w działalność konspiracyjną w cywilnych i wojskowych strukturach podziemia narodowego. Część wreszcie, która pozostała pod okupacją sowiecką (S. Głąbiński, J.F. Pieracki, S. Skrzypek) – jako znani na tym terenie działacze zdecydowanie antykomunistycznego ruchu politycznego, jakim był obóz narodowy – była już od pierwszych tygodni narażona na represje ze strony NKWD.
Sowieckie organa bezpieczeństwa posiadały – jak to wynika z opracowanego przez NKWD na krótko przed wybuchem wojny "Omówienia partii politycznych oraz organizacji paramilitarnych i społecznych działających w Polsce w 1939 roku" – stosunkowo dobre rozeznanie w geografii politycznej Polski, w tym również orientację o Stronnictwie Narodowym, które było oceniane jako ugrupowanie zdecydowanie antysowieckie i "kontrrewolucyjne". Położenie – zwłaszcza znanych z przedwojennej aktywności politycznej – działaczy SN na terenie okupacji sowieckiej utrudniał ponadto fakt, iż byli oni szczególnie narażeni na ewentualne denuncjacje ze strony tych przedstawicieli mniejszości narodowych, którzy podjęli współpracę z sowieckim okupantem.
Wśród lwowskich działaczy SN represjonowanych przez Sowietów w latach 1939-1941, można wyróżnić zasadniczo trzy grupy:
1. Członków SN, poszukiwanych przez NKWD od pierwszych tygodni okupacji, z racji ich przedwojennej działalności politycznej, nie zaangażowanych jednak (z różnych względów) w działalność antysowiecką. Do tej grupy należał przede wszystkim nestor lwowskiej endecji prof. Stanisław Głąbiński.
2. Narodowców, którzy aktywnie uczestniczyli w tworzeniu pierwszych ponadpartyjnych struktur konspiracyjnych na terenie Lwowa. W tej grupie najbardziej reprezentatywnymi przykładami są: gen Marian Żegota-Januszajtis, organizator i komendant Polskiej Organizacji Walki o Wolność (POWW), inż. Zygmunt Łuczkiewicz, członek cywilnego Komitetu Społeczno-Politycznego (Wydziału Społeczno Politycznego) przy Komendzie Obszaru Nr 3 ZWZ-1, oraz dr praw, adwokat Antoni Konopacki, członek Rady Narodowej przy ZWZ 3. Młodych narodowców – działaczy Stronnictwa, Młodzieży Wszechpolskiej i Narodowej Organizacji Gimnazjalnej, którzy podjęli działalność konspiracyjną niezależną od SZP-ZWZ, tworząc organizację "Wyzwolenie."
Trzeba rzecz jasna pamiętać o lwowskich narodowcach zamordowanych w Katyniu, Charkowie i Twerze wiosną 1940 r. oraz o deportowanych w głąb Związku Sowieckiego w latach 1940-1941. W obu tych przypadkach jakikolwiek, nawet przybliżony, bilans jest niestety niemożliwy. Wiadomo tylko, że Charkowie zginął Marian Lachowski, a w Twerze Józef Romański.
11 IX 1939 r. obecni we Lwowie członkowie ZO SN podjęli decyzję o wysłaniu do Rumunii delegacji na czele z prof. Stanisławem Głabińskim w celu reprezentowania Stronnictwa w ewentualnych rozmowach dotyczących utworzenia na uchodźstwie nowego rządu polskiego. Wieczorem tego samego dnia Głąbiński w towarzystwie m.in. Jana Bogdanowicza i (najprawdopodobniej) Kazimierza Tychoty wyjechał ze Lwowa. Do Jabłonicy przy granicy polsko-rumuńskiej dotarł dopiero 17 IX (opóźnienie spowodowane było kolizją samochodową, do jakiej doszło k. Złoczowa w pierwszym dniu podróży, a następnie kilkudniowym pobytem w majątku matki Bogdanowicza w okolicach Tarnopola). Tutaj zastała Głąbińskiego agresja sowiecka oraz dowiedział się o ewakuacji prezydenta, rządu i naczelnego wodza do Rumunii. Jak zeznał później przesłuchującym do funkcjonariuszom NKWD: "Nie mogłem pójść śladami tych panów, powróciłem do mego Lwowa, by tu na własnej zginąć ziemi lub wyczekiwać dalszych losów Polski".
Do Lwowa Głąbiński wrócił 1 października. W następnych dniach skończył pisać uzupełnienie swoich "Wspomnień politycznych" obejmujące lata 1926-39. Kontaktował się z działaczami SN, m.in. dr Stanisławem Skrzypkiem, (w latach 1932-33 kierownikiem lwowskiej placówki Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski, a następnie Sekcji Młodych SN w powiecie lwowskim i członkiem zarządu okręgowego Stronnictwa). Był jednak przeciwny działaniom skierowanym przeciwko sowieckiemu okupantowi. Jak zanotował Skrzypek w pisanych kilka lat po wojnie wspomnieniach, prof. Głąbiński "był zdania, że trzeba unikać krwawych kontaktów z organami sowieckimi i całą akcję należy skierować na podtrzymanie w społeczeństwie wiary, iż klęska wrześniowa nie jest ostateczną klęską sprawy polskiej, oraz że w wyniku wojny na zachodzie Polska odzyska wolność, a sowiecki sojusznik Niemiec będzie musiał nasze tereny opuścić. Próby jakiejś przedwczesnej kampanii powstańczej uważał za zgubne, gdyż akcja taka nie mogłaby liczyć na powodzenie, a rezultatem jej byłyby tylko represje. Starał się on w tym duchu oddziałać na różnych ludzi, zachęcając ich, aby odciągali młodzież od udziału w akcji terrorystycznej i sabotażowej, a kierowali ją raczej za granicę do tworzącego się we Francji wojska polskiego".
Wiadomo również, iż po powrocie Głąbińskiego do Lwowa próbowała się z nim skontaktować Wanda Wasilewska. Szukała ona wówczas różnych kontaktów (m.in. z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, Kazimierzem Bartlem), zabiegając o poparcie, a przynajmniej o neutralność wobec władzy sowieckiej. Zdecydowana odmowa, z jaką Wasilewska spotkała się ze strony Głąbińskiego, miała najprawdopodobniej wpływ na decyzję lwowskiego NKWD o aresztowaniu profesora.
W połowie listopada Głąbiński spotkał się z przybyłym z Węgier kurierem prezesa ZG SN dr. Tadeusza Bieleckiego. Emisariusz ów – dr Wojciech Bem, oraz dr Skrzypek próbowali przekonać Głąbińskiego – wobec grożącego mu aresztowania - do opuszczenia Lwowa. Na decyzji profesora o ponownej próbie wyjazdu do Rumunii zaważył również fakt, iż był on przekonany, że przebywa tam jego syn. Niestety i tym razem mu się nie udało. 17 XI Głąbiński dojechał pociągiem do Śniatynia. Poziom wody w Prucie uniemożliwiał jednak przejście rzeki w bród. Głąbiński zrezygnował, więc z przekroczenia granicy i w drodze powrotnej, jeszcze w okolicach Śniatynia, został przypadkowo zatrzymany przez patrol milicyjny. Następnego dnia przewieziono go do Lwowa, gdzie funkcjonariusze NKWD zorientowawszy się, kto wpadł im w ręce, podjęli decyzję o aresztowaniu profesora.
Początkowo Głąbiński był przetrzymywany w siedzibie NKWD przy ul. Pełczyńskiej, skąd po kilku dniach przewieziono go do więzienia Brygidki przy ul. Kazimierzowskiej. Śledztwo w jego sprawie zostało zakończone 2 II 1940 r.. W spisanym w tym dniu "Postanowieniu o przedstawieniu zarzutów", oskarżano Głąbińskiego, że "był organizatorem i ideologiem kontrrewolucyjnej polskiej organizacji ND, był kierownikiem centrum werbowania i przerzucania przez granicę państwową do Rumunii i Francji członków organizacji kontrrewolucyjnej, sam 17 listopada 1939 r. próbował przekroczyć granicę państwową do Rumunii". Ostatnie tygodnie śledztwa we Lwowie prof. Głąbiński spędził w więzieniu na Zamarstynowie. Stąd, najprawdopodobniej w marcu 1940 r., przewieziono go do Moskwy i osadzono na Łubiance. Tutaj, a następnie w więzieniu na Butyrkach był jeszcze przez kilkanaście miesięcy przesłuchiwany. Odbiło się to rzecz jasna na stanie jego zdrowia (stwardnienie mięśnia sercowego, rozedma płuc, nadciśnienie tętnicze, niezdolność do samodzielnego poruszania się). Głąbiński jednak konsekwentnie zaprzeczał jakoby prowadził we Lwowie jakąkolwiek działalność antysowiecką. Wreszcie 14 VI 1941 r. postanowieniem OSO (Osoboje sowieszczanije), tj. Narady Specjalnej przy NKWD, Stanisław Głąbiński "za działalność antysowiecką i próbę nielegalnego przekroczenia granicy" został skazany na 8 lat więzienia. Zważywszy na jego wiek (79 lat) i stan zdrowia – było to równoznaczne z wyrokiem śmierci. W chwili ogłoszenia wyroku ciężko chory profesor od kilku miesięcy przebywał w szpitalu więziennym na Butyrkach. Mimo to władze NKWD podjęły decyzję o przetransportowaniu Głąbińskiego do innego więzienia. Nie wiemy niestety, kiedy, ani dokąd. Wiadomo jedynie, że w pierwszej dekadzie sierpnia 1941 r. znalazł się w więzieniu etapowym NKWD w Charkowie. Tutaj wczesnym popołudniem 14 VIII Stanisław Głąbiński zmarł. Przyczyną śmierci podaną przez lekarza więziennego w akcie zgonu był uwiąd starczy, zapalenie jelita cienkiego i okrężnicy. Miejsce jego pochówku nie jest znane.
Gen. M. Żegota-Januszajtis (używający fałszywego nazwiska Jan Krużygłowski), bezpośrednio po kapitulacji Lwowa (22 IX 1939 r.) przystąpił do tworzenia konspiracyjnej organizacji, która przybrała nazwę Polskiej Organizacji Walki o Wolność (POWW). W swojej działalności generał zamierzał oprzeć się m.in. na lwowskich działaczach SN. W tym celu próbował - 5 lub 6 X – skontaktować się z prof. S. Głąbińskim. Do spotkania jednak nie doszło, gdyż Głąbiński był wówczas chory. Januszajtis spotkał się natomiast z ks. Bolesławem Grudzieńskim, kanonikiem Kapituły Lwowskiej i członkiem ZO SN, oraz z przebywającym wówczas we Lwowie prof. Władysławem Folkierskim, przewodniczącym Rady Naczelnej SN. Obaj jego rozmówcy – podobnie jak Głąbiński – uznali jednak, iż podejmowanie działalności konspiracyjnej w ówczesnych realiach jest niecelowe. Pomimo tego Januszajtisowi udało się nawiązać kontakt z kpt. rez. Adamem Świeżawskim, sekretarzem ZO SN, który wszedł do sztabu tworzonej przez generała POWW. Wśród narodowców, z którymi Januszajtis utrzymywał kontakt był także uchodźca z Wielkopolski, dr praw, adwokat Stanisław Celichowski, członek KG SN i prezydent - elekt Poznania z 1939 r. (aresztowany przez NKWD jesienią tego roku i wywieziony do łagru w okolicach Workuty; odzyskał wolność po podpisaniu układu Sikorski - Majski, a następnie przez Kujbyszew, Samarkandę, Baku, Teheran, Bagdad, Kair i Lagos, dotarł w połowie 1942 r. do Londynu). Również poza Lwowem (Krzemieniec, Dubno, Równe, Łuck, Tarnopol, Przemyśl) Januszajtis zamierzał wykorzystać przy budowaniu struktur swojej organizacji przedwojennych członków SN.
Nie mając żadnych informacji od władz SN, Januszajtis próbował bezskutecznie nawiązać kontakt z czołowymi działaczami Stronnictwa, którzy, jak sądził, mogli wówczas przebywać w Warszawie (dr Tadeuszem Bieleckim – prezesem ZG SN, ks. Marcelim Nowakowskim i Adamem Doboszyńskim). Generał nie wiedział również, że 13 X 1939 r. na pierwszym konspiracyjnym zebraniu obecnych wówczas w stolicy członków KG i ZG SN, został powołany na stanowisko komendanta głównego Organizacji Wojskowej SN.
W tym czasie był on już poszukiwany przez NKWD. "Według informacji agentury i poszczególnych informatorów – czytamy w szyfrogramie W. Mierkułowa do Ł. Berii z 4 października – przygotowaniami do zbrojnego wystąpienia w mieście Lwowie kierował były generał wojska polskiego, aktywny członek polskiej partii "Endeków" Januszajtis. Informacje te agentura uzyskała przede wszystkim z rozmów podsłuchanych na ulicach. Podejmowane są kroki mające na celu ustalenie pierwotnych źródeł tych informacji, prowadzi się uzupełniający werbunek. Prowadzimy poszukiwania generała Januszajtisa”.
Poszukiwania okazały się skuteczne, gdyż 27 X 1939 r. generał został aresztowany. 5 XI został przewieziony do Moskwy i osadzony w więzieniu na Łubiance. Tutaj przez prawie 22 miesiące prowadzono przeciwko niemu śledztwo (od przełomu marca i kwietnia 1940 r. regularne "konferencje" z generałem przeprowadzał sam Ł. Beria). Zwolniony po układzie Sikorski-Majski, 21 VIII 1941 r. odleciał do Londynu. Tymczasem 5 III 1940 r. NKWD aresztowało kpt. rez. Adama Świeżawskiego. Wkrótce potem został on zamordowany.
Jak powszechnie wiadomo, w Małopolsce Wschodniej powstały – na przełomie 1939/1940 r. – z inspiracji krajowej i emigracyjnej dwa Związki Walki Zbrojnej, odrębne i nieufne wobec siebie, oskarżające się wzajemnie o infiltrację ze strony NKWD. ZWZ dowodzony przez płk. Władysława Żebrowskiego ps. "Żuk" powstały z inspiracji emigracyjnej (misja Tadeusza Strowskiego ps. "Turzyma", kuriera KG ZWZ w Paryżu) określany jest jako ZWZ-1, zaś powstały na skutek inicjatywy gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, Dowódcy Głównego SZP (misja mjr. Aleksandra Alfonsa Klotza ps. "Niewiarowski") i dowodzony przez ppłk. Jana Maksymiliana Sokołowskiego ps. "Trzaska", a potem mjr. Zygmunta Dobrowolskiego ps. "Zygmunt", nazywany jest ZWZ-2.
Co ciekawe, w opinii ppłk. Sokołowskiego, organizacja płk. Żebrowskiego "miała wyraźny charakter endecki". Podobnie ZWZ-1 oceniał gen. S. Rowecki pisząc w jednym z meldunków z 1941 r., iż organizacja ta "oparta jest o kontakty polityczne z grupami Stronnictwa Narodowego". Popierać ją miały zwłaszcza "liczne grupy młodzieży endeckiej". Z kolei ZWZ-2 miał się cieszyć poparciem "zespołu stronnictw demokratycznych z socjalistami i ludowcami na czele".
Przy obu lwowskich organizacjach ZWZ uformowały się reprezentacje cywilno-polityczne, skupiające przedstawicieli stronnictw politycznych, organizacji społecznych, duchowieństwa oraz znane postacie świata nauki i kultury. Przy ZWZ-1 funkcję tę pełnił Komitet Społeczno-Polityczny (nazywany także Komitetem Polskim lub Wydziałem Społeczno-Politycznym), zaś przy ZWZ-2 – Rada Narodowa. W obu tych ciałach zasiadali przedstawiciele SN, choć – jak się wydaje – w przypadku zaplecza politycznego ZWZ-1 pozycja Stronnictwa była mocniejsza.
Reprezentantem SN w Komitecie Społeczno-Politycznym przy ZWZ-1 był inżynier-geodeta ppor. rez. WP Zygmunt Łuczkiewicz (w czasie studiów członek Młodzieży Wszechpolskiej i korporacji akademickiej "Scythia"; w drugiej połowie lat 30. kierownik referatu propagandy w zarządzie powiatowym SN w Rzeszowie, w maju 1939 r. wybrany do rady miasta Rzeszowa z listy Katolicko-Narodowego Komitetu Wyborczego). Na początku grudnia inż. Łuczkiewicz za pośrednictwem – również związanego przed wojną z SN – ks. Adama Bogdanowicza, kanonika kapituły katolickiej obrządku ormiańskiego we Lwowie i sekretarza abp. Józefa Teodorowicza, nawiązał współpracę z organizacją płk. Żebrowskiego. Polecenie współpracy z lwowskim ZWZ Łuczkiewicz otrzymał od Jana Matłachowskiego, zanim ten ostatni opuścił Lwów. Komitet Społeczno-Polityczny przy ZWZ-1, w skład, którego wszedł Łuczkiewicz ps. "Koral", został formalnie powołany w końcu stycznia 1940 r. (do marca odbyły się cztery jego posiedzenia).
2 IV 1940 r. Łuczkiewicz został aresztowany przez UNKWD obwodu lwowskiego. W tym samym dniu aresztowano również ks. Bogdanowicza ps. "Pies", który był członkiem komisji finansowej w komendzie Obszaru nr 3 (lwowskiego) ZWZ-1. Obaj zostali osadzenie w więzieniu przy ul. Zamarstynowskiej. W dniach 19-20 listopada 1940 r. inż. Łuczkiewicz i ks. Bogdanowicz wraz z dwunastoma innymi członkami komendy Obszaru Lwowskiego ZWZ-1 (z jego komendantem ppłk. Władysławem Kotarskim ps. "Druh" na czele) zasiedli na ławie oskarżonych przed Lwowskim Sądem Obwodowym. Proces za zamkniętymi drzwiami zakończył się 20 XI o godz. 2 w nocy. Trzynastu oskarżonych, w tym Łuczkiewicz i Bogdanowicz skazanych zostało na karę śmierci. 17 II 1941 r. Sąd Najwyższy ZSRS zatwierdził ten wyrok. Tydzień później 24 II 1941 r. zostali oni rozstrzelani w więzieniu przy ul. Łąckiego. Z kolei w Radzie Narodowej przy ZWZ-2, powstałej w końcu lutego lub na początku marca 1940 r. i działającej do września tego roku, SN było reprezentowane przez adwokata dr praw Adama Konopackiego ps. "Walewski". 5 VI 1941 r. został on aresztowany przez grupę operacyjną UNKGB obwodu lwowskiego. Skazany na karę śmierci 13 VI, dziesięć dni później - 23 czerwca został zamordowany w więzieniu Brygidki.
Przypuszczalnie już od początku 1940 r. w oparciu o przedwojennych członków Narodowej Organizacji Gimnazjalnej i Młodzieży Wszechpolskiej działała we Lwowie konspiracyjna organizacja "Wyzwolenie". Miała ona charakter częściowo wojskowy, jej członkowie zajmowali się zbieraniem informacji wywiadowczych oraz gromadzili broń i amunicję. Przede wszystkim jednak prowadzili działalność propagandową, wydając – prawdopodobnie – od lipca 1940 r. "Walkę" (nakład dla okupacji sowieckiej). Organizacją kierował Mieczysław Weiss (używający konspiracyjnego nazwiska Czech), absolwent wydziału prawa UJK, podczas studiów prezes Czytelni Akademickiej i aktywny działacz MW.
"Wyzwolenie" zostało rozbite w styczniu i lutym 1941 r., kiedy UNKWD obwodu lwowskiego aresztowało około 30 członków organizacji, w tym Mieczysława Weissa i jego braci Jana – inżyniera, młodszego asystenta na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej, i Tadeusza. Wraz z nimi w wiezieniu znaleźli się działacze SN: aplikant adwokacki Kazimierz M. Kobylański – aresztowany 31 I oraz Janusz Wyrzykowski, do wybuchu wojny sekretarz w Urzędzie Wojewódzkim we Lwowie – aresztowany 5 II. Zapewne z ramienia SN opiekowali się oni "Wyzwoleniem" i byli reprezentantami Stronnictwa w rozmowach z dr. Władysławem Zychem ps. "Szary", p.o. Okręgowego Delegata Rządu RP we Lwowie.
12 VI 1941 r. w hotelu Krakowskim przy pl. Bernardyńskim odbył się proces pięciu członków "Wyzwolenia". Tadeusza Szczurkowskiego skazano na karę śmierci, Jana Łopuszańskiego, Bronisława Szklarczyka i Tadeusza Tyca – na 10 lat, a Henryka Romanowskiego na 6 lat pobytu w łagrze. Nie wiadomo, dlaczego wydzielono tę piątkę młodych narodowców i osądzono osobno. W tym samym dniu w więzieniu przy ul. Zamarstynowskiej rozpoczęła się rozprawa głównej grupy członków "Wyzwolenia" i SN, liczącej wg różnych wersji - 25-28 osób. Dołączono do niej również Zygmunta Piątkiewicza, który pośredniczył w kontaktach między dr Zychem, a Stronnictwem Narodowym. Rozprawa odbywała się przed specjalnym trybunałem, który w tym celu przyjechał do Lwowa. Wyrok w tym "największym procesie polskim", jak go nazywali sowieccy sędziowie, wydany został 13 czerwca. Dziewięciu oskarżonych, w tym: M. Weiss, T. Weiss, J. Weiss i K. Kobylański zostało skazanych na karę śmierci, pozostali na długoletnie więzienie (najniższy wymiar kary wynosił 10 lat).
Spośród narodowców skazanych w dniach 12-13 VI wybuch wojny niemiecko-sowieckiej i zajęcie Lwowa przez Niemców przeżyło tylko dwóch: Jan Łopuszański i Bronisław Szklarczyk, którym udało się 24 VI uciec z więzienia Brygidki przy ul. Kazimierzowskiej. Pozostali zostali zamordowani przez NKWD w więzieniach lwowskich najprawdopodobniej 26 VI.
W latach 1939-41 Okręg Lwowski Stronnictwa Narodowego poniósł na skutek działań sowieckiego aparatu bezpieczeństwa stosunkowo dotkliwe straty. Poza Alojzym Stamperem, głęboko wówczas zakonspirowanym i nie angażującym się w działalność konspiracyjną, zostali wówczas aresztowani praktycznie wszyscy przebywający we Lwowie czołowi działacze Stronnictwa. Wielu z nich zostało zamordowanych. Rozbita została również młodzieżowa organizacja narodowa "Wyzwolenie". Jednak już pierwsze miesiące okupacji niemieckiej przynieść miały odbudowę podziemnych struktur lwowskiego SN oraz utworzenie prężnego Okręgu Lwowskiego Narodowej Organizacji Wojskowej.
Krzysztof Kaczmarski
Nr 51-52 (19-26.12.2004) nowa myśl polska
bzbij