„Czy w filozofii współczesnej jest miejsce na rozważania o śmierci?”
OSKAR SKIBICKI
Przed rozpoczęciem rozważań należałoby określić, co będzie ich obszarem. Bowiem słowo filozofia obejmuje bezkres i nie da się go dokładnie zdefiniować. Filozofia to nasze myśli, wiedza, to myśli autorów książek filozoficznych, to życie, mądrość, tak więc wszystko co nas otacza, bo filozofia sama w sobie nie istnieje. Lecz nie zapominajmy, że temat dotyczy śmierci, co zawęża nasze poszukiwania do filozofii egzystencjalnej, równie dużego zbioru.
Egzystencjalizm kładzie nacisk na „ten świat”, autentyczne istnienie tu i teraz staje się możliwe dla tych, którzy przyjęli wynikającą ze śmierci skończoność człowieka. Takie rozumowanie zostało nazwane przez Heideggera „żyć autentycznie”, to znaczy pogodzić się ze skończonością swojego bytu, w ten sposób unikamy ucieczki od odpowiedzialności życiowej przez zajmowanie się praktycznymi sprawami.
1) Śmierć, a człowiek
Przeżywamy życie w radościach i smutkach próbujemy realizować swoje marzenia. Pragniemy przeżyć nasz czas najlepiej, lecz dla wielu ludzi życie nie tylko sprowadza się do tego, iż po prostu istnieją, ale chcą zmienić świat. A jednak nasze możliwości w tym zakresie są uwarunkowane przez różne czynniki, które są wynikiem naszych wyborów. W tym znaczeniu jesteśmy „porzuceni” w świecie, a najbardziej znaczącym momentem tego "porzucenia" jest sama śmierć, która jest ograniczającym warunkiem naszych możliwości i życia. Jest zniszczeniem możliwości tworzenia wartości przez człowieka i końcem jego wolności. „Większość ludzi żyje, aby zarobić na utrzymanie; jeśli na takie już zarobi, żyją, aby zarobić na lepsze utrzymanie, a kiedy już to osiągnęli - wtedy umierają” tak dosadnie określił ludzką egzystencję w swym wierszu S. Kierkegaard. Śmierć jest jedną z najważniejszych i jednocześnie najtrudniejszych do zrozumienia tajemnic ludzkiego istnienia. Człowiek nie wie, kiedy go śmierć dosięgnie. Jest dla człowieka nierozpoznawalna, bo gdy my istniejemy ona jest nieobecna, a gdy tylko się pojawi wtedy nas już nie ma. Nikt nie może doświadczyć własnej śmierci, gdyż nikt jej osobiście nie przeżył.
Egzystencjalizm reprezentuje jednakże tylko jeden z kierunków filozofii współczesnej. Wśród filozofów krajów anglosaskich dominuje zupełnie inny styl filozofowania - styl, który z grubsza można
podciągnąć pod nazwę „analiza językowa”. Próba połączenia stanowiska egzystencjonalizmu wobec śmierci z podejściem filozofii analizy językowej została ostatnio podjęta w interesującym artykule
W. H. Poteata. Oto fragment „Tak jak ze śmiercią - świat się nie zmienia, lecz kończy. Śmierć nie jest zdarzeniem w życiu. Śmierci się nie przeżywa.”
a) Zmiany
Dzisiaj, w ciągu życia jednego pokolenia dokonał się, albo też wydaje, że się dokonał - całkowity przewrót obyczajów. Jeszcze na początku XX wieku, powiedzmy aż do I wojny światowej, w całym łacińskim, katolickim i protestanckim świecie człowieka Zachodu śmierć była wydarzeniem uroczystym, które odmieniło czas i przestrzeń grupy społecznej, a nawet w przypadku wsi, całej społeczności. A dziś? Całkowicie nowy typ umierania. Szczególnie w najbardziej uprzemysłowionych, zurbanizowanych i technicznie zaawansowanych strefach świata zachodniego. Społeczeństwo nie robi już pauzy - zniknięcie człowieka nie przerywa biegu społecznego życia. W mieście wszystko dzieje się tak, jak by nikt nie umierał. Zmiany te są jednym ze skutków postępującego współcześnie stopniowego upadku wiary w prawdy chrześcijańskie. Prawdziwa, pełna wiara w naukę chrześcijaństwa wykracza poza intelektualne uznanie zbioru twierdzeń teologicznych. Akt wiary skłania wyznawcę do działania zarówno na platformie moralnej, duchowej, jak i intelektualnej. Skłania go także wśród innych wymogów, do zajęcia chrześcijańskiej postawy wobec śmierci. Dalsze przyczyny to, brutalność zmiany i szybkość tempa, w jakim się dokonała. Zjawiska, których pamięć ludzka w przeszłości nie ogarniała, nagle znane i dyskutowane stały się przedmiotem ankiet socjologicznych, programów telewizyjnych, medycznych i prawnych sporów, lecz wypędzona ze społeczeństwa śmierć wraca przez okno, wraca równie szybko, jak znikła.
Mówiąc na początku akapitu o śmierci człowieka, miałem na myśli zwyczajnego „szarego” obywatela. Bowiem zdarzają się przypadki, gdzie śmierć danej osoby zdolna jest poruszyć znaczną część społeczeństwa, nie wsi, nie miasta, ani kraju, lecz całego świata. Przypomnijmy sobie niedawną śmierć księżnej Walii Diany.
b) Śmierć, a umieranie
Śmierć jest wydarzeniem, które znajduje się ku kresu naszej egzystencji. Umieranie to zaś proces, który wynika bezpośrednio z ludzkiej świadomości przemijania. Każdy człowiek wie, iż kiedyś umrze.
Świadomość śmierci towarzyszy nam przez całe życie. Umieranie jest zespolone z przemijaniem - widzimy, jak się starzejemy, jak śmierć dotyka naszych bliskich. Tak więc umieramy przez całe życie. Bardzo celnie opisuje to doświadczenie Seneka w liście do Lucyliusza „... śmierć nie spotyka nas nagle, lecz robi postępy powoli, umieramy przez całe życie w dzień, co dzień uchodzi bowiem z nas jakaś cząstka życia (...) Tak jak klepsydrę wodną opróżnia nieostatnia kropla wody, lecz wszystko to, co wypłynęło przedtem, podobnie i ostatnia godzina, w której żyć przestajemy, nie sama tylko przyprawia nas o śmierci, choć sama śmierć dopełnia .” To jest właśnie „bycie ku śmierci” Heideggera, które towarzyszy nam przez całą naszą egzystencję.
Zmykając ten podrozdział można krótko powiedzieć, wraz z narodzinami alea iacta est i z dnia na dzień nieustannie umieramy, czego konsekwencją jest śmierć.
2) Zachowania człowieka współczesnego względem śmierci
Różne są poziomy uświadomienia śmierci przez poszczególnych ludzi: od lęku i obawy poprzez pogodzenie się , aż do oczekiwania na nią. Jednak zawsze myśl o śmierci i doświadczenie umierania rodzi w człowieku lęk. Gdy trudno pogodzić się z tą bojaźnią, jedynym wyjściem
jest „ucieczka”. „Ucieczka” ta polega na potraktowaniu śmierci w sposób w jaki traktujemy rzeczy, które są dla nas przykre; usuwamy je na taką odległość, z której będą nas mniej dotykać, chowamy je. Przykre myśli muszą być stłumione. Jeśli to się nie uda, to trzeba je upiększyć lub zamaskować. Dlatego współczesny Amerykanin, a także inni ludzie Zachodu, odpowiednio starają się zastępować czasownik „umierać” czasownikiem „odejść z tego świata”. Kiedy uczestnicy pogrzebu na Zachodzie pozują fotografowi muszą rozjaśnić twarz konwencjonalnym uśmiechem. Ale jak wszystko, również ucieczka rzadko udaje się w pełni.
Wśród współczesnego pokolenia ludzi żyjących na Zachodzie tych nie licznych, którzy bez zakłopotania i trwogi mówią o śmierci, znaleźć można jedynie wśród mnichów różnych zakonów
katolickich. Zakonnicy mówią pogodnie, a nawet radośnie o śmierci, gdyż niezachwianie wierzą w osobową nieśmiertelność duszy. W ich przekonaniu rozstanie spowodowane przez śmierć jest przejściowe i dlatego można je znieść i choć ich własne przeznaczenie i przeznaczenie innych ludzi po śmierci jest nie pewne. Nie wzruszona wiara chrześcijańska zakonnika w dzisiejszych czasach sprawia, że śmierć jest
dla niego zdarzeniem pozbawionym wielkiego znaczenia.
a)Lekarze jako wyrocznia śmierci
Trudno nie poruszyć tego tematu, skoro lekarz traktowany jest niejako „zapora” oddzielająca pacjenta od śmierci. Jeżeli śmierć jest silniejsza od „zapory”, „zapora” musi ulec. Zdarzają się przypadki, gdzie lekarz wcale nie staje się barierą, przeszkodą, bo wie, że śmierć będzie silniejsza. (I tu zaczynają się schody...) Najgorsze w tym wszystkim jest to, że w dzisiejszych czasach obserwuje się niechęć do wyjawiania umierającemu, że nie ma dla niego ratunku. Opierają się przed wyrażeniem prawdy nie tylko wtedy, gdy pacjent nie chce się jej dowiedzieć, lecz także wtedy, gdy chory domyśla się prawdy i to podejrzenie powoduje u chorego duchowy niepokój i ból.
Z przeprowadzonego przeze mnie w środowisku lekarskim wywiadu na pytanie „Czemu lekarze nie chcą wyznać prawdy?” padały odpowiedzi dosyć zbieżne: umierający ze świadomością śmierci popada w pesymizm i kończy swój byt w smutku i cierpieniu. „Schody” - zawikłanie tego problemu polega na wyborze bólu: tego spowodowanego niechęcią wypowiedzenia prawdy przez lekarza,czy też poznanie wiedzy o swej nieuniknionej śmierci. Autor jednej z książek dotyczącej śmierci pisze „znając prawdę mamy możność przygotowania się do śmierci”. Mój tata, który jest lekarzem, usłyszawszy powyższy fragment skomentował go w dwóch zdaniach „W teorii to pięknie brzmi, lecz prawda jest inna. Nikt nie chce wiedzieć, że umiera.”
3) Religie względem śmierci
a)Chrześcijaństwo
Chrześcijaństwo należy do religii, które wśród innych prawd obejmują wiarę w osobową nieśmiertelność dusz ludzkich. Śmierć jest faktycznym zniszczeniem osobowości człowieka w dotychczasowej formie bytu, nie jest natomiast całkowitym zniszczeniem, dlatego człowiek
umierając biologiczne przechodzi w inną płaszczyznę życia. Taki fenomen śmierci rozumieją np. św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu.
W rozumieniu G. Marcela śmierć to „... powtórne narodziny człowieka do innego życia. Jest ona przejściem inną płaszczyznę bytowania, wirtualnie zawartej w naturze ludzkiej, uczulonej na wartości absolutne”. Chrześcijaństwo nie negując grozy i konieczności śmierci pozwala jednak, mówiąc o nieśmiertelności i zmartwychwstaniu - przezwyciężyć lęk przed nią. Trafnie powiedział B. Pascal, że „misterium Jezusa” cierpiącego trwać będzie do końca świata. Cierpienie nie opuści człowieka, podobnie jak i śmierć nigdy i zawsze będzie mu towarzyszyło. „Chrześcijanin nie może przyjąć Chrystusa - mówi kard. E. Suhard - odrzucając jego krzyż. Kto szuka Chrystusowej Ewangelii bez krzyża, ten znajduje krzyż bez Chrystusa”. A jeszcze szerzej ocenia perspektywę człowieczeństwa we wszystkich jego wymiarach papież Jan Paweł II, stwierdzając mocno, że „...człowieka nie można zrozumieć bez Chrystusa.”
Wniosek stąd taki, że wierzący chrześcijanin życie prawdziwe i wieczne znajduje jedynie w Bogu, w możliwości obcowania z Nim w wierności, jeśli wpierw zasłużymy na nie swym życiem ziemskim.
Prawdziwą zaś śmiercią dla człowieka jest jedynie potępienie wieczne, gdyż tylko ono oznacza tę śmierć, będąc definitywnym pozbawieniem źródła życia - uczy religia katolicka. I tej właśnie śmierci bać się powinien katolik, zaś własnym życiem doczesnym powinien nie dopuścić, aby potępienie wieczne się dokonało. Inaczej bowiem życie własne przegra.
b)Judaizm
Podstawą etyki tej religii są prawdy zawarte w Pięcioksięgu. Większość prawd zawartych w tej księdze jest zgodna z prawdami Pisma Świętego. Tak więc wierzenie w osobową nieśmiertelność dusz ludzkich jest również uznawana w Judaizmie za dogmat.
c)Islam
Religia monoteistyczna powstała w VII w. w Arabii. Twórcą Islamu był Mahomet. Wiara ku czci Allacha i Mahometa. Jedną z wartości tego wyznania jest wiara w sąd ostateczny i karę lub nagrodę po śmierci. Zasady te zawarte są w Koranie.
Na podstawie powyższej definicji łatwo stwierdzić, że Islam zakłada życie wieczne duszy po śmierci. Oraz zauważamy, że śmierci nie musi bać się człowiek, który żył według prawd tej wiary, ponieważ nastąpi sąd ostateczny, na którym każdy będzie rozliczony z dobrych i złych uczynków, będzie ukarany lub nagrodzony.
d)Hinduizm
Religia odmienna od powyższych. Zakłada, że dusza po śmierci reinkarnuje, więc wędruje, przechodzi przez kolejne wcielenia, w ciele ludzkim, zwierzęcym lub roślinnym. Tak więc znowu aspekt „jaki byłeś za życia, tak będziesz miał po śmierci.”, wtórne ukazanie, iż człowiek żyjący według zasad religii - nie musi się bać śmierci i może liczyć na dobre wynagrodzenie w tym przypadku – „dobre” wcielenie.
e)Buddyzm
Po przez przestrzeganie cnoty ,prawa moralnego zmierza do wyzwolenia ducha z więzów materii i przejście w ostateczne stadium oczyszczenia – do nirwany.
Wszystkie te religie, pomimo rozbieżności co do pewnych dogmatów są zgodne w jednym – w śmierci. Wszędzie powtarza się myśl – bądź wierzący i prawy to czeka Cię nagroda, na ogół w postaci życia wiecznego. I nie musisz się bać, ani lękać śmierci będąc religijnym.
Jakby nie było śmierci to nas nie byłoby, nie byłoby historii, ponieważ „coś musi zginąć, aby coś mogło powstać” (Heraklit z Efezu). Śmierć jest nierozłączną formą życia. Tworzy jeden z elementów
składających się na koło, w którym trwamy, trwają nasze myśli – nasze egzystencje. Tak więc, gdybyśmy wyeliminowali śmierć z naszych myśli, naszego życia, koło nie domknęłoby się. Nasza egzystencja uległaby załamaniu. Sama możliwość usunięcia śmierci z naszego życia byłaby apokalipsą.
Reasumując. Na podstawie powyższych argumentów jednoznacznie stwierdzam, że we współczesnej filozofii jest miejsce na rozważanie o śmierci. Bardzo bym chciał, żeby w przyszłości również można było znaleźć miejsce o rozważaniach związanych ze śmiercią. Boję się jednak, że jeśli klonowanie lub inne osiągnięcia nauk genetycznych zdominują nasze życie, to takie rozważania nie będą już możliwe i sądzę, że powstanie chaos.
dancistino