Anna Kurowska Warszawa, 31.12. 2008 r.
Projekt: Społeczne koszty zmiany ustroju gospodarczego w Polsce w latach 1989-2005.
Rozdział 5: Zamachy samobójcze z przyczyn ekonomicznych[1]
W obliczu rosnącego bezrobocia na początku transformacji oraz jego eskalacji na początku obecnego wieku w debacie publicznej pojawiły się zarzuty, że transformacja ustrojowa w Polsce doprowadziła do wzrostu samobójstw[2]. Problematyka związku pomiędzy bezrobociem i zamachami samobójczymi w Polsce w latach dziewięćdziesiątych była już podnoszona wcześniej (Kurowska 2004, 2006). Niniejszy rozdział jest uzupełnieniem oraz dokonuje weryfikacji wyników tych badań uwzględniając nowsze dane oraz dodatkowe ich źródła.
5.1 Zamachy samobójcze w Polsce przed i po 1989 roku.
Podstawą analizy jest przedstawienie kształtowania się wskaźnika zamachów samobójczych w Polsce w latach 1970-2002[3]. Istotne jest bowiem porównanie zmian zachodzących w liczbie tych zamachów w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, oraz po 1989 w celu zweryfikowania tezy o wzroście samobójstw w czasie transformacji i osadzenia tego zjawiska w szerszym kontekście zmian, jakie zachodziły we wcześniejszych okresach..
Warto jednak rozróżnić dwie kategorie zamachów samobójczych: samobójstwa (czyli zamachy samobójcze dokonane) oraz próby samobójcze (te zamachy, które nie zakończyły się zgonem; inaczej samobójstwa usiłowane)[4]. Podział ten wynika z uproszczenia typologii zamachów samobójczych, która stosowana jest w literaturze przedmiotu, gdzie zgodnie z motywacyjnym modelem zamachów samobójczych, wyróżnia się dwie cechy tego działania: zamiar (cel, intencja) i jego wynik (skutek). Kryterium wyniku jest oczywiste. Jeśli jednostka zginie - mamy do czynienia z samobójstwem dokonanym, a jeśli przeżyje – z próbą samobójczą lub samobójstwem usiłowanym (Hołyst 2002). Drugie kryterium jest o wiele bardziej skomplikowane i różnie interpretowane. Niektórzy autorzy wyróżniają dwa, przeciwstawne cele. N. L. Farberow wyróżnia dwie intencje: „umrzeć” i „nie umrzeć”. W tym ostatnim przypadku osoba, która próbuje odebrać sobie życie, nie ma w rzeczywistości zamiaru umrzeć, lecz jej zachowanie jest swoistym „wołaniem o pomoc” (tzw. signalling) (Zimbardo, Ruch 1988). M. Jarosz pisze w tym przypadku o próbie „nawiązania kontaktów z otoczeniem” czy „uzyskania pewnego oddźwięku w środowisku” (Jarosz 2004). Na podstawie kryterium wyniku i dychotomicznego podziału intencji przyświecających zamachom samobójczym według Farberowa, można wyróżnić cztery typy tych zamachów (Hołyst 2002). W praktyce badań empirycznych podział na takie cztery kategorie nie występuje. Jednak niektórzy badacze, przyjmują (uzasadniając to nieraz wynikami jakościowych badań empirycznych), że osoby, którym nie udała się próba samobójcza (samobójstwo usiłowane) nie mają zazwyczaj jednoznacznej intencji by umrzeć, natomiast ci, którym się ta próba powiodła (samobójstwa dokonane), w większości mieli jednoznaczny cel: śmierć[5]. Takie założenie również przyjęto w niniejszej pracy.
Wykres 1. Wskaźnik zamachów samobójczych w Polsce w latach 1970 – 2007
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Komendę Główną Policji oraz Rocznika demograficznego Polski 2008. Uwaga: Wskaźnik zamachów samobójczych to liczba zamachów przypadająca na 100 tyś ludności (liczba ludności na dzień 31 VI w danym roku; wykres nie zmienia postaci jeśli uwzględni się średnia liczbę ludności w danym roku).
Wykres 2. Wskaźnik samobójstw w Polsce w latach 1970 – 2007
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Komendę Główną Policji oraz Rocznika demograficznego Polski 2008. Uwaga: Wskaźnik samobójstw to liczba samobójstw przypadająca na 100 tyś ludności (liczba ludności na dzień 31 VI w danym roku; wykres nie zmienia postaci jeśli uwzględni się średnia liczbę ludności w danym roku).
Wykres 3. Wskaźnik prób samobójczych w Polsce w latach 1970 – 2007
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Komendę Główną Policji oraz Rocznika demograficznego Polski 2008. Uwaga: Wskaźnik prób samobójczych to liczba prób przypadająca na 100 tyś ludności (liczba ludności na dzień 31 VI w danym roku; wykres nie zmienia postaci jeśli uwzględni się średnią liczbę ludności w danym roku).
Jeśli przyjrzymy się kształtowaniu wskaźnika zamachów samobójczych w latach 1970-2007 (wykres 1), zaobserwować możemy występowanie naprzemienne kilkuletnich okresów wzrostów i spadków wskaźnika zamachów samobójczych, przy czym w perspektywie całego analizowanego okresu nie wystepuje jeden wyraźny trend (spadkowy bądź rosnący) – w 2007 roku poziom wskaźnika był niemal identyczny z tym, jaki zanotowano w 1972 roku. Na kształtowanie się wskaźnika zamachów ma przede wszystkim wpływ kształtowanie się wskaźnika samobójstw (wykres 2), w związku z tym, że zdecydowana większosć (średnio 90%) wszystkich zamachów stanowią zamachy zakończone zgonem (warto jednak zwrócić uwagę, że wskaźnik samobójstw w 2007 roku był jednym z najniższych odnotowanych w badanym okresie).
Na obserwowany wzrost wskaźnika samobójstw po 1989 roku należy patrzeć w kontekście podobnych gwałtownych wzrostów, które miały miejsce w latach 1975-78 oraz 1982-1985. Wahania w liczbie samobójstw w latach osiemdziesiątych M. Jarosz stara się wyjaśnić w oparciu o Durkheimowską teorię samobójstw (Jarosz 2004). Twierdzi ona, że bardzo znaczący spadek poziomu zjawiska, który nastąpił między 1980 i 1981 rokiem, wynikał prawdopodobnie z nadziei związanych z „Solidarnością” i z „sytuacją rewolucyjną, w czasie której trzeba raczej walczyć z <<onymi>>, niż lekkomyślnie pozbawiać się życia, które może przecież po zwycięstwie, nabrać sensu” (Jarosz 2004, s. 86). Rosnące od 1982 roku wskaźniki samobójstw, M. Jarosz wiąże natomiast z słabnącą integracją społeczeństwa i utratą wiary w lepsze jutro, spowodowaną, między innymi, wprowadzeniem stanu wojennego. Podobnie występujące w latach 1970-1998 fluktuacje wskaźnika samobójstw interpretują M. Gazińska i M. Doszyń (Gazińska, Doszyń 2001). Stwierdzają oni, że w okresach stabilizacji i bezpieczeństwa społeczno-ekonomicznego spadała stosunkowa liczba zamachów samobójczych (I połowa lat 70 i II połowa lat 80). W okresach niepokoju i zmian społeczno-ekonomicznych obserwujemy natomiast sytuację odwrotną – nasilenie zamachów samobójczych (np. II połowa lat 70) (Gazińska, Doszyń 2001). Pierwsze trzy lata transformacji (1990-1992) z pewnością można uznać za okres wyjatkowego niepokoju (rozczarowań związanych z nadziejami natychmiastowej poprawy sytuacji) i zmian społeczno-ekonomicznych, nieporównywalnie bardziej znaczących w stosunku do zmian, które wystapiły we wczesniejszych okresach. Początek transformacji przyniósł krótkotrwałą, ale głęboką recesję, gwałtowny spadek zatrudnienia oraz duży spadek realnych płac (World Bank 2004). Dlatego też, wzrost wskaźnika samobójstw był wyjątkowo duży, a jego wysokie wartości (najwyższe w całym badanym okresie) utrzymywały się jeszcze do 1998 roku (por. Jarosz 2004). Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że podobnie jak to miało miejsce po wczesniejszych gwałtownych, kilkuletnich wzrostach wskaźnika samobójstw, również po 1998 roku obserwujemy trend spadkowy tego wskaźnika. Jest on prawdopodobnie związany z ustabilizowaniem się sytuacji społeczno-gospodarczej w późniejszych fazach transformacji i wejściu Polski na ścieżkę relatywnie szybkiego rozwoju gospodarczego, niosącego ze sobą poprawę poziomu życia większości społeczeństwa. W ramach dziesięcioletniego spadkowego trendu samobójstw w latach 1998-2007, wystąpiły nieznaczne wzrosty wskaźnika w latach 2000-2002 oraz w roku 2004. Trzy lata wzrostowe na poczatku obecnego wieku były najprawdopodobniej związane ze znacznym pogorszeniem koniunktury (w tym wzrostem bezrobocia), który miał miejsce w tym czasie. Szczegółowa analiza związku pomiedzy bezrobciem a samobójstwami w Polsce po 1989 roku znajduje się w podrozdziale 5.3.
Pomimo, że próby samobójcze stanowią niewielką część całkowitej sumy zamachów samobójczych warto również przyjrzeć się ich kształtowaniu (wykres 3). Poczynając od roku 1990 zauważyć można zasadniczą zmianę w kształtowaniu się tego zjawiska. Od 1970 do 1989 roku obserwujemy opadający trend rozwojowy. W roku 1990 rozpoczyna się natomiast trend zdecydowanie rosnący. Wątpliwe jest, by wynikał on z nagłego i rosnącego zwiększania zdolności służb medycznych do ratowania samobójców. W takim przypadku liczba zamachów samobójczych zakończonych śmiercią od 1990 roku malałaby, a tak się nie dzieje. Dopiero w ostatnich latach mamy doczynienia ze spadkiem liczby samobójstw przy jednoczesnym wzroście liczby samobójstw usiłowanych - jednak spadek samobójstw jest znacznie silniejszy od wzrostu prób samobójczych. Kształtowanie się wskaźnika prób samobójczych trudno też wiązać, tak jak to ma miejsce w przypadku samobójstw, z sytuacją gospodarczą, ponieważ pomimo istotnych zmian w tym zakresie w latach 1990-2007 wskaźnik samobójsw usiłowanych rósł niemal nieprzerwanie. Wyjaśnień zaobserwowanego fenomenu należy najprawdopodobniej szukać poza źródłami ekonomicznymi, między innymi w przemianach społeczno-kulturowych, co wykracza jednak poza zakres tego opracowania. W pozostałej części rozdziału uwaga skoncentrowana zostanie na analizie kształtowania się samobójstw. Należy również zaznaczyć, że ze względu na liczbę prób samobójczych, wahającą się w granicach 200-1200 przypadków rocznie w skali ponad 38 milionowego społeczeństwa, samobójstwa usiłowane, pomimo, że są z pewnością poważnym, indywidualnym problemem osób, które dotykają – trudno uznać za problem społeczny[6].
5.2 Związek między samobójstwami a bezrobociem w teorii i badaniach empirycznych na świecie.
Istnieje wiele teorii usiłujących wyjaśniać przyczyny dla których, ludzie decydują się na podjęcie tak dramatycznego kroku, jakim jest odebranie sobie życia. Badaniem przyczyn samobójstw zajmuje się wiele dziedzin naukowych. Klinicystów (m.in. psychiatrów) interesują przede wszystkim czynniki wywołujące nieprawidłową budowę bądź zaburzenia funkcjonowania organizmu, które prowadzą do podejmowania prób samobójczych. Psycholodzy starają się poznać głównie osobowość sprawcy i motywy leżące u podstaw zamachów samobójczych Socjolodzy analizują akt samobójczy w kontekście jego społecznych uwarunkowań. Badania epidemiologów i ekologów również dotykają problemu samobójstw, dostarczając sugestii w ramach poszukiwania ich przyczyn poprzez identyfikację grup o najwyższych wskaźnikach ryzyka samobójczego[7]. Całokształtem problemów związanych z tematyką zamachów samobójczych zajmuje się natomiast względnie młoda dziedzina: suicydologia[8]. Szczegółowy przegląd teorii wyjaśniających przyczyny samobójstw według różnych dziedzin można znaleźć w pracy: Kurowska 2004. Wykorzystując najważniejsze wnioski pochodzące z przeglądu tych teorii jak również analizy literatury oraz badań empirycznych poświęconych psychospołecznym konsekwencjom bezrobocia, zaproponowano model ukazujący potencjalne związki pomiędzy bezrobociem a zamachami samobójczymi (Rysunek 1; por. Kurowska 2004, 2006).
Badania nad psychospołecznymi konsekwencjami bezrobocia oraz studia nad przyczynami zamachów samobójczych wskazują, że utrata pracy może być w skrajnym przypadku, dla danej osoby tak ogromnym szokiem i tragedią, że decyduje się ona na zamach samobójczy (Warr 1987, Kelvin, Jarrett 1985, Lenkerd 1995, Hołyst 2002, Jarosz 2004). Może on być dokonany w celu ostatecznego odebrania sobie życia (takie przypadki kończą się zazwyczaj samobójstwem) lub może też stanowić rodzaj signalingu bardziej lub mniej świadomego (takie próby samobójcze często nie są skuteczne). Bezpośrednia zależność przyczynowa między bezrobociem i zamachami samobójczymi występuje jednak wyjątkowo.
Źródło: opracowanie własne
Ponadto istnieją jednak różne mechanizmy pośredniej zależności między utratą pracy i zamachem samobójczym. Wnioski z wielu badań nad psychospołecznymi konsekwencjami bezrobocia pokazują, że powoduje ono u osób nim dotkniętych wystąpienie zaburzeń lub chorób psychicznych takich jak: depresje, neurozy, psychozy czy alkoholizm (Warr 1987). Jednocześnie wiele badań nad przyczynami samobójstw wskazuje, że zdecydowana większość samobójców to osoby cierpiące na takie właśnie zaburzenia lub choroby (Wasserman 2001; Hołyst 2002; Hołyst, Staniaszek, Binczycka-Anholcer 2002). Warto jednak pamiętać, że jedynie część przypadków depresji zostaje wykryta przez lekarzy. Dotyczy to z pewnością również osób bezrobotnych. Należy więc zwrócić uwagę na objawy depresji, a w szczególności te elementy zespołu depresyjnego, które idą często w parze z silnie wyrażonymi tendencjami samobójczymi, i porównać je ze skutkami psychologicznymi utraty zatrudnienia. Okazuje się, że takie objawy depresji jak: duże nasilenie lęku, poczucie beznadziejności, sytuacji bez wyjścia, bezradności, poczucie winy, nastrój dysforyczny czy bezsenność to jednocześnie bardzo często występujące psychologiczne konsekwencje bezrobocia (Warr 1987, Kelvin, Jarrett 1985, Lenkerd 1995, Dzięcielska-Machnikowska 1993, Frątczak, Strzelecki, Witkowski 1993, Kabaj, Koptas 1995, Szylko-Skoczny 1999).
Nie należy jednak zapominać, że zaburzenia psychiczne, a tym bardziej choroby psychiczne wpływają jednocześnie na podatność danej jednostki na zachowania samobójcze i na utratę pracy. Bezrobocie w tym przypadku jest ubocznym czynnikiem potęgującym ryzyko popełnienia zamachu samobójczego.
Interesujących wniosków dostarcza również analiza społecznych konsekwencji bezrobocia, do których zalicza się: pogorszenie warunków ekonomicznych, izolację społeczną oraz nasilenie konfliktów w rodzinie i rozluźnienie więzi rodzinnych, które niekiedy doprowadzają do rozpadu rodziny i rozwodów (Fineman 1987, Lenkerd 1995, Bańka, Derbis 1995, Kelvin Jarrett 1985, Znaniecki 1992, Kabaj, Koptas 1995). Samotność, izolacja społeczna i nieporozumienia rodzinne jak również złe warunki ekonomiczne są jednocześnie wymieniane wśród ważnych przyczyn zamachów samobójczych (Durkheim 1979, Jarosz 2004, Hołyst 2002) .
Przedstawiony mechanizm wielorakiego oddziaływania bezrobocia na zachowania samobójcze musi zostać jednak osadzony w szerszej perspektywie różnorodnych uwarunkowań. O wystąpieniu i sile oddziaływania tego mechanizmu decydują między innymi takie uwarunkowania jak: wiek i płeć jednostki, jej dotychczasowe doświadczenia, predyspozycje osobowościowe, typ kultury społeczeństwa, w którym żyje jednostka a także stopień zintegrowania tego społeczeństwa oraz środowiska jednostki, a w szczególności rodziny. W przypadku dominującego w społeczeństwie typu kultury szczególnie istotne wydają się być te jej elementy, które dotyczą postrzegania pracy jako wartości w życiu człowieka. W zależności od tego, czy jest ona wartością instrumentalną, autoteliczną czy mieszaną (instrumentalno-autoteliczną) inna będzie z pewnością reakcja na jej utratę. Istotne jest również indywidualne podejście jednostki do pracy i rola, jaką odgrywa ona w życiu danego człowieka.
Aby jednak stwierdzić czy ostatecznie w rzeczywistości występuje związek pomiędzy bezrobociem i samobójstwami w danym kontekście czasowo-przestrzennym niezbędne jest przeprowadzenie badań empirycznych. Poniżej przedstawiono w skrócie przegląd najważniejszych badań empirycznych, które przeprowadzono w różnych krajach świata a które będą służyły jako punkt odniesienia badania zaprezentowanego dla Polski w podrozdziale 5.3 (pełny przegląd tych badań można znaleźć w: Kurowska 2004).
Od niespełna stu lat, w wielu różnych krajach prowadzi się badania na temat związku miedzy bezrobociem a samobójstwami.[9] Wpisują się one w szerszy nurt badań nad związkiem między zmiennymi ekonomicznymi (economic variables) a zaburzeniami zachowania (behavioral disorders) (Lester,Yang 1997) . Próby ich uporządkowania dokonali w 1980 roku D. Dooley i R. Catalano wyodrębniając cztery podstawowe grupy (Platt 1985). Tę klasyfikację zastosował również do badań nad związkiem między bezrobociem i zamachami samobójczymi S. Platt w 1984 roku (Platt 1985)[10].
Klasyfikacja D. Dooley i R. Catalano opiera się na wyodrębnieniu dwóch przecinających się, dychotomicznych podziałów. Pierwszy z nich, to podział na badania jednostkowe (individual) oraz badania agregatowe (aggregate). Badania jednostkowe mają na celu mierzenie siły i kierunku zależności między statusem zawodowym a zachowaniem samobójczym jednostek, czyli bazują na danych indywidualnych. Badania agregatowe rozpatrują zależności między stopą bezrobocia i stopą zamachów samobójczych (dokonanych lub usiłowanych). Drugi podział wyodrębnia badania przekrojowe (cross-sectional), opierające się na danych dotyczących jednostek lub grup w wybranym punkcie na skali czasu oraz badania wzdłużne (longitudinal, time-series), które badają kształtowanie się zależności bezrobocie-zamachy samobójcze w czasie, bazując przede wszystkim na danych w postaci szeregów czasowych. W wyniku przecięcia się tych dwóch podziałów otrzymujemy cztery podstawowe typy badań, którymi są: 1) przekrojowe badania jednostkowe (individual-cross-sectional studies); 2) wzdłużne badania jednostkowe (individual-longitudinal studies); 3) przekrojowe badania agregatowe (aggregate-cross-sectional studies); 4) wzdłużne badania agregatowe (aggregate-cross-sectional studies).
Poniżej przedstawiam krótką charakterystykę i podsumowanie jedynie wyników ważniejszych wzdłużnych badań agregatowych nad związkiem między bezrobociem i samobójstwami. Analizy badań z lat 1913-1990 dokonałam w oparciu o przegląd tych badań autorstwa S. Platta w z 1985 roku, oraz pracę D. Lestera i B. Yanga z 1997 roku. Źródła te uzupełniam o ważniejsze raporty z badań, które zostały opublikowane na łamach światowej prasy naukowej w późniejszym okresie.
Wzdłużne badania agregatowe, stanowią analizy związku między kształtowaniem się stopy bezrobocia i współczynnika zamachów samobójczych[11] na danym terenie (miasto, region, państwo) w wybranym przedziale czasu (mierzonym zwykle w latach). We wczesnych badaniach polegało to na przedstawieniu zestawu danych lub wykresu ukazującego kształtowanie się zmiennych (Platt 1985)[12]. Obecnie stosuje się bardziej zaawansowane metody analizy, z których najpopularniejszą jest metoda szacowania modeli regresji na podstawie szeregów czasowych, gdzie zmienną objaśniającą jest stopa bezrobocia, a także często inne zmienne, jak na przykład: wskaźnik rozwodów, PKB per capita, odsetek kobiet aktywnych zawodowo[13].
Ze wzdłużną analizą agregatową wiążą się poważne problemy. Po pierwsze, silnej zależności na poziomie zagregowanym może nie towarzyszyć zależność na poziomie jednostkowym (indywidualnym). Dzieje się tak, gdy populacje samobójców i bezrobotnych są rozłączne bądź też pokrywają się jedynie częściowo. Po drugie, w modelach szacowanych na podstawie szeregów czasowych, możemy mieć do czynienia z występowaniem tzw. regresji pozornej. Jeśli bowiem szacujemy równanie regresji, w którym zarówno zmienna objaśniana, jak i zmienna objaśniająca są niestacjonarne, to procedura regresji przyporządkowuje zmiennej objaśnianej te zmiany zmiennej objaśniającej, które w rzeczywistości wywołane są przez jakiś inny czynnik wpływający na obie zmienne. (Gruszczyński, Podgórska 2003)[14].
Mimo wspomnianych problemów, wzdłużna analiza agregatowa cieszy się dużą popularnością z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze, używa się danych agregatowych do wnioskowania na poziom jednostkowy, ze względu na brak dostępnych danych indywidualnych. Po drugie, choć badania te same w sobie nie mogą udowadniać istnienia związku przyczynowo-skutkowego między bezrobociem i zamachami samobójczymi, to jednak ich wyniki stanowić mogą uzasadnienie dla rozwijania bardziej kosztownych badań na poziomie jednostkowym, jak również stanowią sprawdzian dla teorii uzasadniających istnienie takiego związku.
Większość tych badań potwierdza występowanie dodatniej zależności między stopą bezrobocia i wskaźnikami samobójstw (Platt 1985; Lester Yang 1997; Yang, Stack 1992, Morell, Taylor, Quine Kerr 1993; Norstöm 1995; Morell, Page, Taylor 2001) choć siła tej zależności jest różna w zależności od rozpatrywanego okresu, oraz państw, których dotyczy. Generalnie zauważyć można, że w krajach takich jak Stany Zjednoczone i Japonia, gdzie dominuje raczej niski poziom ochrony socjalnej, co pogarsza sytuację bezrobotnych, badania wskazują przeważnie na silną, pozytywną korelację między zmiennymi. Natomiast w krajach europejskich, gdzie szczególnie w latach sześćdziesiątych rozwinął się opiekuńczy model państwa z rozwiniętym systemem opieki społecznej, który między innymi ma na celu łagodzenie negatywnych skutków bezrobocia, związek ten nie jest tak jednoznaczny (Platt 1985)[15]. Bardzo interesujące jest studium epidemii zamachów samobójczych, która wystąpiła na obszarze byłego Związku Radzieckiego w latach 1990-1994, opublikowane przez E. Brainerd, w 2001 roku (Brainerd 2001). Autorka za pomocą skonstruowanego modelu ekonometrycznego wyjaśnia wpływ czynników makroekonomicznych na kształtowanie się wskaźnika samobójstw. Jednoprocentowy wzrost stopy zatrudnienia wśród mężczyzn odpowiadał w tym modelu ceteris paribus za trzyprocentowy spadek wskaźnika samobójstw wśród mężczyzn.
Ponieważ zdecydowana większość prezentowanych badań pochodzi z krajów, które w swej historii nie doświadczyły okresów komunizmu [wyjątkiem są badania łotewskie, które jednak nie zawierają żadnych formalnych analiz statystycznych (Rancans, Salander, Renberg, Jacobsson 2001) oraz studia nad epidemią zamachów samobójczych w b. ZSRR (Brainerd 2001)] wydaje się zasadne przeprowadzić podobne analizy dla Polski.
5.3 Bezrobocie a samobójstwa w Polsce po 1989 roku.
W pracy Kurowska 2006 dokonano oszacowania modelu regresji liniowej dla lat 1990-2003 (za pomocą MNK, z korektą Neweya-Westa[16]), gdzie zmienną objaśnianą był wskaźnik samobójstw zaś zmienną objaśniającą stopa bezrobocia. Wskaźnik samobójstw wyznaczono w oparciu o liczbę samobójstw (źródło danych KGP), odnotowanych w danym roku oraz średnią liczbę ludności w tym roku, w efekcie otrzymano informację na temat liczby samobójstw przypadających w badanym roku na 100 tysięcy ludności. Dla odzwierciedlenia poziomu bezrobocia w danym roku wykorzystano średnią roczną stopę bezrobocia rejestrowanego (średnia chronologiczna kwartalnych stóp bezrobocia; źródło danych kwartalnych: GUS 2008). Oszacowany model (model nr 1) miał postać: "wskaźnik samobójstw" = 10,362 + 0,208 "stopa bezrobocia" (odchylenia standardowe ocen parametrów wyniosły odpowiednio: 1,733 oraz 0,127). Test t-studenta dla oceny istotności parametru przy zmiennej objaśniającej, wykazał, iż przy poziomie istotności α = 0,13 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy o istotności zmiennej objaśniającej "stopa bezrobocia". Interpretując model, stwierdzono zatem, że w latach 1990-2003 gdy stopa bezrobocia wzrastała o 1 punkt procentowy, wskaźnik samobójstw wzrastał przeciętnie o 0,208 punktu procentowego, co zgodne było z hipotezą o dodatniej zależności między bezrobociem i samobójstwami. Współczynnik determinacji R² dla przedstawionego modelu wyniósł 0,31 (skorygowany R² = 0,253), co oznacza, że około 30% zmienności wskaźnika samobójstw w latach 1990-2003 mogło być wyjaśnione przez zmiany średniej stopy bezrobocia. Przy poziomie istotności α = 0,05 nie było też podstaw do odrzucenia hipotezy o poprawnej specyfikacji postaci modelu (F = 3,8495). Uzasadnione było więc przyjęcie założenia o liniowej zależności pomiędzy badanymi zmiennymi[17].
Jakkolwiek, w cytowanej pracy zaznaczono, że w przyszłości warto dokonać weryfikacji modelu wykorzystując większą liczbę obserwacji, między innymi dlatego, że zbyt mała ich liczba (która wynika z faktu, że dane dotyczące poziomu bezrobocia istnieją jedynie dla okresu po 1989 roku) powoduje, że wyniki większości testów statystycznych weryfikujących poprawność modelu mogą nie być wiarygodne[18]. Obecnie dysponujemy nieco dłuższym szeregiem czasowym w odniesieniu do stopy bezrobocia, choć nadal liczba obserwacji odpowiednia dla przeprowadzenia wiarygodnych testów nie jest wystarczająca. Warto jednak dokonać próby ponownego oszacowania modelu wykorzystując dane z lat 1990-2007 w celu zbadania na ile nadal zasadne jest twierdzenie o istniejącej w Polsce zależności pomiędzy bezrobociem i samobójstwami. Przedtem, warto jeszcze skonfrontować prognozy, które uzyskujemy dla lat 2004-2007 wykorzystując opisany wyżej model z faktycznymi poziomami wskaźnika samobójstw z tego okresu. Uznać bowiem można, że prognozowanie jest ostatnim i najbardziej wymagającym z testów, jakim możemy poddać model ekonometryczny (Gruszczyński, Podgórska 2003, s. 99). Okazuje się, że prognozy uzyskane z wykorzystaniem modelu nr 1 są systematycznie wyższe niż były w rzeczywistości (spadek wskaźnika samobójstw był wyższy, a różnica wzrastała z roku na rok, niż wynikałoby z modelu, gdzie poziom wskaźnika samobójstw wyjaśniany był za pomocą zmian zachodzących w stopie bezrobocia). Pomimo niewielkiej liczby prognoz, sugeruje to, iż prognozy dokonywane za pomocą modelu nr 1 są obciążone[19].
Wykres 4. Rzeczywiste i prognozowane na podstawie modelu nr 1 wartości wskaźnika samobójstw w Polsce w latach 2004-2007.
Ponowne oszacowanie modelu (model nr 2), gdzie zmienną objaśnianą był wskaźnik samobójstw, zaś zmienną objaśniającą średnia roczna stopa bezrobocia, z wykorzystaniem dłuższego szeregu czasowego (1990-2007), nie przyniosło pozytywnych rezultatów. I choć w modelu kierunek współczynnika przy zmiennej objaśniającej pozostał dodatni (co zgodne jest z hipotezą o dodatnim związku pomiędzy bezrobociem i samobójstwami) to okazał się tym razem nieistotny statystycznie (hipoteza zerowa o niezależności zmiennych nie została odrzucona)[20]. Dokonano również próby oszacowania modelu z wykorzystaniem alternatywnego źródła danych na temat stopy bezrobocia – pochodzących z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, które z wielu względów uznawane jest za bardziej wiarygodne źródło na temat faktycznego poziomu bezrobocia niż bezrobocie rejestrowane w urzędach pracy[21]. Mankamentem danych z badań BAEL jest jednak to, że najwcześniejsze statystyki pochodzą z 1992 roku. Oszacowany z wykorzystaniem danych BAEL (średniej chronologicznej kwartalnych stóp bezrobocia) model (model 3) nie dostarczył pozytywnych rezultatów. Współczynnik przy stopie bezrobocia również okazał się być nie istotny statystycznie[22]. Uzasadnione jest więc stwierdzenie, że dokonując ponownej weryfikacji hipotezy o dodatnim wpływie stopy bezrobocia na współczynnik samobójstw w latach 1990-2007, należy uznać, że nie występuje w Polsce po 1989 roku trwała, dodatnia i liniowa zależność pomiędzy bezrobociem a samobójstwami.
Na zakończenie warto przyjrzeć się bliżej kształtowaniu obu zmiennych w badanych latach, zwracając uwagę na wybrane podokresy[23]. Wykres 5 przedstawia kształtowanie się stopy bezrobocia oraz wskaźnika samobójstw w latach 1990-2007, zaś wykres 6 prezentuje diagram korelacyjny obu badanych zmiennych. Przyglądając się obu wykresom, można zauważyć, że na samym początku transformacji (1990-1992) gwałtownie rosła zarówno stopa bezrobocia jak i współczynnik samobójstw. Wyraźny równoległy wzrost obu zmiennych mógł być wynikiem zarówno: a) związku przyczynowego miedzy bezrobociem a samobójstwami (zarówno pośredniego jak i bezpośredniego) b) oddziaływaniem jednej lub większej liczby (różnych) zmiennych, w tym samym kierunku zarówno na stopę bezrobocia jak i wskaźnik samobójstw (korelacja pozorna). W kontekście pierwszej interpretacji pomimo, że jak wykazano wyżej, nie można mówić o istnieniu trwałej dodatniej i liniowej zależności pomiędzy badanymi zmiennymi w całym analizowanym okresie, nie można wykluczyć, że bezrobocie, które pojawiło się nagle po 1989 roku, wywoływało wśród ludzi nim dotkniętych szczególne dotkliwe psychospołeczne konsekwencje (których była mowa w poprzednim podrozdziale), których wynikiem w niektórych przypadkach były nawet samobójstwa. Należy jednak pamiętać, że w 1992 roku zmieniła się definicja stopy bezrobocia. W 1990 i 1991 roku, obliczano ją jako udział bezrobotnych w ogólnej liczbie aktywnych (czynnych) zawodowo.[24] Od 1992 roku natomiast, zaczęto obliczać ją jako udział bezrobotnych w liczbie cywilnej ludności aktywnej zawodowo, tj. bez osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego, co dodatkowo (fikcyjnie) podniosło poziom bezrobocia w tym roku. Należy więc być ostrożnym w interpretacji korelacji między gwałtownym równoległym wzrostem stopy bezrobocia i wskaźnika samobójstw w 1992 roku. Nie należy również zapominać o szerszym kontekście czynników mogących mieć wpływ na nagły wzrost poziomu samobójstw na samym poczatku lat dziewięćdziesiatych, takch jak: głęboka recesja, duży spadek płac realnych, znaczna zmiana czynników decydujących o karierze zawodowej, powodująca, że część osób nie potrafiła odnaleźć się w całkiem nowej sytuacji. Okres 1993-2004, który można uznać za późniejszy okres transformacji charakteryzował się znacznymi i gwałtownymi zmianami bezrobocia, silnie związanymi ze zmianami koniunktury gospodarczej w kraju. W tym czasie poczatkowo obserwujemy stabilizację wskaźnika samobójstw do roku 1998 (pomimo istotnego spadku stopy bezrobocia w latach 1994-1998) a następnie rozpoczęcie (mimo nieznacznych wahań) trwającego od dziesięciu lat spadkowego trendu tego wskaźnika.
Wykres 5 Kształtowanie się stopy bezrobocia rejestrowanego oraz wg BAEL oraz wskaźnika samobójstw w latach 1990-2007
Wykres 6 Diagram korelacyjny: stopa bezrobocia rejestrowanego i wskaźnik samobójstw w latach 1990-2007
Warto wyraźnie podkreślić, że podczas gdy w latach 1998-2004 doszło do gwałtownego wzrostu bezrobocia, sięgającego rekordowych poziomów (wtedy to właśnie pojawiły się w debacie publicznej i mediach sugestie łączące poziom samobójstw z rosnącym poziomem bezrobocia), wskaźnik samobójstw, pomimo nieznacznego wzrostu w latach 2000-2002, w sumie spadł w tym okresie o ponad 1,5 punktu procentowego (ponad 10 proc.). Jednym z możliwych wyjaśnień, jeśli przyjąć, że istnieje związek (jednak niekoniecznie liniowy) miedzy bezrobociem a samobójstwami, może być przypuszczenie, że gdy stopa bezrobocia jest relatywnie wysoka (np. powyżej 10 proc.), czyli gdy relatywnie dużo osób nie ma pracy, sytuacja bezrobotnego przestaje "negatywnie" wyróżniać bezrobotnego w środowisku. Ponieważ badania nad psychospołecznymi konsekwencjami bezrobocia wskazują, iż jednymi z ważniejszych powodów złego stanu psychicznego wśród bezrobotnych jest obniżenie poczucia własnej wartości, uczucie wstydu, upokorzenia, winy, przekonanie, że jest się gorszym od innych (Fryer 2000, Warr 1987, Manek 1991,1998), w sytuacji gdy okazuje się, że inni również doświadczają utraty pracy, te negatywne skutki mogą być łagodzone. Tego rodzaju hipotezy, prezentują w odniesieniu do wyników przekrojowych badań agregatowych M. Bartley i C. Owen oraz A. Preti i...
dancistino