Rola przemocy doświadczonej w dzieciństwie w podejmowaniu samouszkodzeń.pdf

(354 KB) Pobierz
Rola przemocy doświadczonej
w dzieciństwie w podejmowaniu
samouszkodzeń
Anna Kubiak
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny,
Wydział Zamiejscowy w Poznaniu
Wśród wielu różnych wskazywanych w piśmiennictwie uwarunkowań samouszkodzeń
bez intencji samobójczej (non-suicidal
self-injury)
za ważne uznaje się doświadcza-
ną w dzieciństwie przemoc fizyczną, emocjonalną i wykorzystanie seksualne. Istnieją
jednak również dane wskazujące na niewielki związek wskazanych wyżej form prze-
mocy z dokonywaniem samouszkodzeń. Celem artykułu jest przegląd wybranych
modeli wiążących przemoc z samouszkodzeniami, a także analiza aktualnych badań
empirycznych na temat związków różnych form przemocy z samouszkodzeniami
z uwzględnieniem takich zmiennych, jak dysocjacja i wczesnodziecięca separacja,
a także swoiste cechy środowiska rodzinnego.
S
łowa kluczowe
:
samouszkodzenia
,
przemoc w dzieciństwie
,
dysocjacja
,
psychopatologia rozwojowa
,
środowisko rodzinne
M
32
Wprowadzenie
imo że badania nad naturą i etiologią samouszkodzeń są prowadzone bar-
dzo intensywnie, to wiele kwestii wciąż pozostaje niejasnych (Prinstein,
2009). Jednym z ważniejszych czynników w etiologii samouszkodzeń jest
przemoc doświadczana w dzieciństwie. Piśmiennictwo na temat związków różnych
form przemocy i samouszkodzeń jest bardzo bogate, jednak dane na temat jakości
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Anna Kubiak
i natury tego związku nie zawsze są jasne. Celem niniejszego artykułu jest przegląd
wybranych koncepcji teoretycznych, a także analiza aktualnych badań empirycznych
na temat związków różnych form przemocy z samouszkodzeniami oraz roli zmien-
nych, jaką w tych związkach odgrywają m.in. dysocjacja, wczesnodziecięca separacja
i swoiste cechy środowiska rodzinnego.
Samouszkodzenia bez intencji samobójczej –
charakterystyka zjawiska
Można przyjąć, że samouszkodzenia bez intencji samobójczej (non-suicidal
self-in-
jury,
NSSI) to celowe i samodzielne uszkadzanie ciała (np. cięcie się, przypalanie,
uderzanie), które zwykle prowadzi do wywołania ran, zasinienia lub doświadczania
bólu. Zachowanie to zostało podjęte w celach nieaprobowanych społecznie, a osoba
oczekiwała, że fizyczne szkody (konsekwencje tego zachowania) będą co najwyżej
umiarkowane (por. Simeon, Favazza, 2001; Suchańska, 1998; Walsh, 2006; Walsh,
Rosen, 1988). Ta definicja powstała w trakcie przygotowań nowej wersji klasyfika-
cji zaburzeń psychicznych DSM-5 (Shaffer, Jacobson, 2009), gdzie zaproponowano
wyodrębnienie samouszkodzeń bez intencji samobójczej jako osobnej jednostki no-
zologicznej. Mimo że ostatecznie NSSI nie otrzymały statusu samodzielnej jednostki,
to proponowana definicja została tu przytoczona ze względu na stosunkowo nowe
spojrzenie na to zagadnienie. Z definicji wynika, że z grupy zachowań określanych
jako samouszkodzenia bez intencji samobójczej zostały wyłączone takie zachowania
jak
piercing,
tatuowanie czy bolesne zabiegi kosmetyczne (tzw. samouszkodzenia
usankcjonowane kulturowo, por. Favazza, 1996), jak również lekkie uszkodzenia
ciała (takie jak obgryzanie paznokci czy wyciskanie zmian skórnych). Niedawno za-
proponowany termin
non-suicidal self-injury
wyraźnie oddziela samouszkodzenia od
samobójstw, co jest szczególnie istotne, gdyż podstawowym kryterium rozróżnia-
nia między samobójstwami a samouszkodzeniami jest intencja (chęć przerwania sa-
moświadomości
vs
chęć zachowania życia; Minge, Minge, 2006)1.
Szacuje się, że młodzież dokonująca samouszkodzeń stanowi około 7,5% (Hilt,
Nock, Lloyd-Richardson, Prinstein, 2008), 15–20% (Heath, Schaub, Holly, Nixon,
2009), 37% (Yates, Luthar, Tracy, 2008) populacji ogólnej, a liczba ta jest większa, gdy
mowa o samouszkodzeniach nastolatków z populacji klinicznej – 40–60% (Messner,
1 Dawniej samouszkodzenia były postrzegane jako samobójstwa częściowe (Jackson, 1957, za:
Suchańska, 1998).
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 15 Nr 2 (2016)
33
ROLA PRZEMOCY DOŚWIADCZONEJ W DZIECIŃSTWIE W PODEJMOWANIU…
Fremouw, 2008). W przypadku samouszkodzeń wśród młodych dorosłych są to
szacunki rzędu 4% (Briere, Gil, 1998), 4–38% (Heath i in. 2009) populacji ogólnej
i 21% (Briere, Gil, 1998) lub 38–67% (Heath i in., 2009) populacji klinicznej. Według
Whitlock i in. (2006) większość badanych zaczęła okaleczać się w okresie dorasta-
nia (ok. 12 r.ż.), jednak 39% osób wskazało, że pierwszy akt samouszkodzenia miał
miejsce dopiero po 17 r.ż.
Piśmiennictwo na temat samouszkodzeń jest również bardzo bogate w opisy funk-
cji, jakie te zachowania pełnią, a badacze podejmują różne próby ich uporządkowa-
nia (Babiker, Arnold, 2002; Klonsky, 2007; Lloyd-Richardson, Nock, Prinstein, 2009;
Nock, 2009; Nock, Prinstein, 2004; Suyemoto, 1998; Wycisk, 2004, 2006). Klonsky
(2007, 2009) wskazuje na 13 funkcji, które mogą pełnić samouszkodzenia, m.in. re-
gulację afektu, samokaranie, zapobieganie dysocjacji lub samobójstwu, wywieranie
wpływu na innych, tworzenie więzi z innymi, poszukiwanie stymulacji i wyodrębnianie
granic interpersonalnych, spośród których największe wsparcie empiryczne mają dwie
pierwsze z wymienionych (Klonsky, Glenn, 2008; Klonsky, Olino, 2008). Szczególnie
interesująca z punktu widzenia tematyki tego artykułu może być klasyfikacja zapro-
ponowana przez Babiker i Arnold (2002), które na podstawie doświadczeń pracy tera-
peutycznej z osobami okaleczającymi się wyodrębniły pięć głównych kategorii funkcji:
•
związane z radzeniem sobie i przetrwaniem (regulacja napięcia emocjonalnego);
•
odnoszące się do doświadczeń traumatycznych z wcześniejszych okresów życia;
•
regulujące relacje z innymi ludźmi;
•
związane z karaniem siebie oraz sprawcy doświadczeń traumatycznych
•
związane z Ja (przywrócenie poczucia autonomii i kontroli nad ciałem, tworzenie
okazji do zaopiekowania się sobą).
O tych funkcjach będzie mowa dalej. Bodaj najbardziej przejrzystego podzia-
łu, obejmującego właściwie wszystkie wymienione wyżej funkcje, dokonali Nock
i Prinstein (2004, 2005; por. Nock, Prinstein, Sterba, 2009). Choć zostały one ujęte
na stosunkowo ogólnym poziomie, to taki sposób ujęcia pozwala na łatwe ich upo-
rządkowanie. Badacze wskazują na cztery główne kategorie funkcji:
•
automatyczne związane ze wzmocnieniem pozytywnym (np. dostarczenie sobie
stymulacji),
•
automatyczne związane ze wzmocnieniem negatywnym (np. redukcję napięcia),
•
społeczne związane ze wzmocnieniem pozytywnym (np. chęć zwrócenia na sie-
bie uwagi),
•
społeczne związane ze wzmocnieniem negatywnym (np. ucieczkę od wymagań
otoczenia).
34
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Anna Kubiak
W piśmiennictwie wskazuje się na wiele pochodzących z różnych obszarów czynni-
ków ryzyka, które sprzyjają samouszkodzeniom lub są uznawane za ich źródło (Babiker,
Arnold, 2002). Wymieniane są m.in. wczesna separacja od rodziców (Nixon, Heath,
2009), nieprawidłowe relacje z rodzicami, doświadczenie emocjonalnego i fizycznego
zaniedbania i traumy (Gratz, 2006; van der Kolk, 1991; Yates, 2004), doświadczanie prze-
mocy – zwłaszcza wykorzystania seksualnego (Babiker, Arnold, 2002; Hermann, 2000),
dysregulacja emocjonalna (Chapman, Gratz, 2007), doświadczanie dysocjacji, aleksytymia
i mniejsza świadomość emocji (Nixon i in., 2009; Gratz, 2006), zaburzenia psychiczne, takie
jak lęk, depresja, zaburzenia odżywiania, uzależnienia. Walsh (2006) na podstawie prze-
glądu piśmiennictwa (m.in. Gratz, 2001; Gardner, Cowdry, 1985, za: Walsh, 2006) zapro-
ponował biopsychospołeczny model samouszkodzeń, który składa się z pięciu aspektów
niewystępujących niezależnie, ale w różny sposób powiązanych ze sobą. Pierwszy – śro-
dowiskowy – obejmuje takie czynniki, jak śmierć rodzica lub opiekuna, rozłąka z rodzicem,
rozwód rodziców lub umieszczenie dziecka poza domem, doświadczenie zaniedbania lub
krzywdzenia emocjonalnego, fizycznego i seksualnego, tzw. unieważniające środowisko.
Aspekt biologiczny związany jest z dysfunkcją układu limbicznego jako przyczyną powta-
rzalnych samouszkodzeń i trudności z regulacją emocji (Gardner, Cowdry, 1985, za: Walsh,
2006). Obniżone stężenie serotoniny może sprzyjać zachowaniom impulsywnym, w tym
samouszkodzeniom i agresji (por. Auerbach i in., 2014). W kontekście związku między
samouszkodzeniami a dysregulacją systemu opioidowego stawia się dwie hipotezy – tzw.
uzależnieniową i bólową. Zgodnie z tą pierwszą przypuszcza się, że normalny endogenny
system opioidowy został trwale przestymulowany przez częste podejmowanie samo-
uszkodzeń w celu uwolnienia się od negatywnych emocji (Grossman, Siever, 2001, por.
Haines, Williams, Brain, Wilson, 1995; Sandman, Hetrick, Taylor, Chicz-DeMet, 1997;
Sandman, Touchette, Lenjavi, Marion, Chicz-DeMet, 2003). U takiej osoby obserwuje się
tzw. reakcję odstawienia i wzrastającą tolerancję na endorfiny. Hipoteza bólowa odnosi
się do zmniejszonej wrażliwości na ból, co może się wiązać z brakiem negatywnej infor-
macji zwrotnej w systemie opioidowym lub nadprodukcją opioidów. Poznawczy aspekt
modelu Walsha (2006) dotyczy interpretacji zdarzeń z życia codziennego oraz swoistych
stylów poznawczych, związanych na przykład z irracjonalnym obwinianiem siebie lub
nierealistycznymi oczekiwaniami wobec siebie, ale też swoistymi myślami pojawiającymi
się przed aktem samouszkodzenia. Aspekt behawioralny opisuje zachowania, które po-
przedzają, towarzyszą i następują po samouszkodzeniach. Na przykład mogą to być kon-
flikty, niepowodzenia, izolacja, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zachowania
przygotowujące do samouszkodzeń (planowanie, gdzie i w jaki sposób dokona się samo-
uszkodzenia) czy zachowania pojawiające się po akcie samouszkodzenia (zaopiekowanie
się sobą, zaśnięcie lub powrót do codzienności). Ostatni, afektywny, aspekt opisywanego
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 15 Nr 2 (2016)
35
ROLA PRZEMOCY DOŚWIADCZONEJ W DZIECIŃSTWIE W PODEJMOWANIU…
modelu dotyczy doświadczania nieprzyjemnych emocji związanych z samouszkodzeniem.
Według Walsha (2006) te aspekty są ze sobą silnie związane oraz zależne od siebie. Na
przykład biologiczne podłoże wpływa na sposób reagowania na warunki środowiskowe
i odwrotnie – traumatyczne doświadczenia wpływają na dysfunkcje biologiczne (van der
Kolk i in, 1996, za: Walsh, 2006). Warunki środowiskowe i fizjologia wpływają na poziom
poznawczy, a on na emocje, które zwrotnie mogą wpływać na aspekt poznawczy.
Model Walsha został wybrany i przytoczony ze względu na to, że wyczerpuje
i porządkuje większość aspektów związanych z samouszkodzeniami, choć jest mało
swoisty dla samouszkodzeń. Istnieją oczywiście także inne, bardziej swoiste mode-
le – np. model popędowy (Daldin, 1988; Doctors, 1981, za: Suyemoto, 1998), model
unikania doświadczenia (experiental
aviodance model,
EAM; Chapman, Gratz, Brown,
2006) czy zintegrowany model Nocka (2010). Z punktu widzenia tematyki niniejszej
pracy najbardziej interesujące są modele uwzględniające doświadczenie przemocy
i dlatego zostaną omówione szerzej.
Związki samouszkodzeń z przemocą w dzieciństwie –
zarys teoretyczny
Według Yates (2004) jest kilka czynników, które przyczyniają się do szczególnej
relacji między wykorzystaniem seksualnym w dzieciństwie a samouszkodzenia-
mi. Po pierwsze, wykorzystanie seksualne łatwo prowadzi do uruchomienia me-
chanizmów obronnych w postaci dysocjacji i objawów stresu pourazowego, które
z kolei sprzyjają podejmowaniu zachowań redukującym napięcie, a do nich nale-
żą samouszkodzenia. Po drugie, wykorzystanie seksualne lokuje traumę bezpo-
średnio w ciele, a to ono później staje się obiektem samouszkodzeń (por. Kubiak,
Sakson-Obada, 2016; Sakson-Obada, 2008). Po trzecie, jeśli bierzemy pod uwagę
wykorzystanie seksualne, które miało miejsce w rodzinie, to często poza wykorzy-
staniem dziecko doświadcza również zaniedbania ze strony rodziców, co jeszcze
bardziej utrudnia postrzeganie rodzica jako kogoś, kto kompensuje negatywne
skutki wykorzystania2.
2 Również wg Tantam i Whitaker (1992, za: Stawicka, 2001a) w przypadku zachowań
autodestruktywnych nie sama przemoc jest ważna, co przemoc w szczególnym kontekście
patologicznych relacji rodzinnych, które stanowią jeszcze większe ryzyko podejmowania
samouszkodzeń.
36
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin