Etyczne aspekty badania przemocy seksualnej.pdf

(369 KB) Pobierz
Etyczne aspekty badania przemocy seksualnej
Zbigniew Izdebski
a,b
, Maria Łukaszek
c
Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Biomedycznych
Podstaw Rozwoju i Seksuologii
b
Wydział Pedagogiki, Psychologii i Socjologii Uniwersytetu Zielonogórskiego,
Zakład Seksuologii, Poradnictwa i Resocjalizacji
c
Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, Katedra Pedagogiki
Społecznej i Resocjalizacyjnej
a
Artykuł odnosi się do etyki badań przemocy seksualnej. Zagadnienia te ujęte są w
różnych kodeksach, ale ich rozproszenie oraz kierowanie do poszczególnych grup
zawodowych powoduje brak szerszego ujęcia problemu.
Stwierdzono, że nieetyczne jest rezygnowanie z podejmowania badań dotyczą-
cych przemocy seksualnej, ponieważ brak wniosków z rzetelnych diagnoz uniemoż-
liwia niesienie skutecznej pomocy. Nieetyczne jest także realizowanie badań bez
dokładnego respektowania zasad etycznych.
Należy dołożyć wszelkich starań, aby osoby badane czuły się traktowane pod-
miotowo: udzielić pełnej i prawdziwej informacji o badaniu (celach, przedmiocie,
przebiegu, zagrożeniach), zadbać o dobrowolną oraz świadomą zgodę, zagwaranto-
wać anonimowość badanych i poufność wypowiedzi, a także minimalizować ryzyko
negatywnych skutków badania. Trzeba dążyć do osiągnięcia przez badanych korzy-
ści: przerwania przemocy, uzyskania dostępu do informacji i interwencji.
Organizujący badania są odpowiedzialni za współpracowników. Koniecznością
jest przeprowadzenie selekcji kandydatów według przygotowania merytorycznego
i kompetencji społecznych. Niezbędne jest stałe monitorowanie procesu badaw-
czego i udzielanie wsparcia merytorycznego oraz psychologicznego ankieterom.
Publikacja wyników musi gwarantować anonimowość respondentów i klarowne
przedstawienie wyników, aby były one właściwie zinterpretowane przez odbiorców.
Rekomenduje się poddawanie projektów badawczych ocenie komisji etycznej.
S
łowa kluczowe
:
etyka badań
,
przemoc SekSualna
,
ofiary
,
Sprawcy przemocy SekSualnej
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)
117
ETYCZNE ASPEKTY BADANIA PRZEMOCY SEKSUALNEJ
P
rzedstawiony artykuł bazuje na dwóch przekonaniach, które wynikają z etyki
badań społecznych. Po pierwsze, wszelkie skuteczne oddziaływania skierowa-
ne na przerwanie przemocy seksualnej lub przeciwdziałanie jej występowaniu
muszą być przygotowane na podstawie rzetelnych i szczegółowych badań zjawiska.
Wynika stąd, że nieetyczne jest zaniechanie prowadzenia diagnoz (np. pod wpły-
wem nacisków społecznych; por. Izdebski, 2018). Brak wniosków z badań uniemoż-
liwia bowiem zaplanowanie efektywnej pomocy ofiarom, ich rodzinom, jak również
sprawcom (w procesie resocjalizacji).
Po drugie, tylko takie badania, gdzie stosuje się najwyższe standardy etyczne,
mogą dostarczyć rzetelnego materiału diagnostycznego, niezbędnego do projekto-
wania efektywnej działalności profilaktycznej. Chodzi szczególnie o przywiązywanie
wagi do podmiotowości respondentów i ich ochrony. Fundamentalne znaczenie ma
tutaj uzyskanie świadomej, pozbawionej jakichkolwiek nacisków zgody na badania,
zagwarantowanie dobrowolności udziału w każdym etapie procesu badawczego
oraz zapewnienie respondentom anonimowości i poufności. Chronienie dobra ba-
danych, w tym także zapobieganie negatywnym konsekwencjom udziału w badaniu,
jest warunkowane profesjonalnym przygotowaniem merytorycznym i emocjonalnym
badaczy, zagwarantowaniem wsparcia instrumentalnego oraz emocjonalnego przez
specjalistów, a także skrupulatnym zabezpieczeniem materiału diagnostycznego
przed ujawnieniem danych osobowych respondentów.
Badania naukowe powinny odgrywać kluczową rolę w podnoszeniu świadomości
społecznej na temat zjawiska przemocy seksualnej na poziomie globalnym, regio-
nalnym i krajowym (por. SVRI
1
). Wnioski z eksploracji winny służyć nie tylko zdefi-
niowaniu samego zjawiska i ocenie skali jego występowania, ale także weryfikować
stereotypowe postawy społeczne wobec ofiar oraz sprawców. Diagnoza problemu
nadużyć seksualnych powinna stanowić podstawę adekwatnych do potrzeb kon-
kretnych odbiorców, efektywnych programów: promocji zdrowia, profilaktycznych
i resocjalizacyjnych. Z tego wynika:
•
konieczność regularnego monitorowania zjawiska (pozwala wychwycić jego dy-
namikę oraz ewolucję mechanizmów nim rządzących);
•
potrzeba objęcia badaniami różnych grup społecznych i wiekowych, aby wnioski
można było odnieść do wszystkich potrzebujących (Obecnie w badaniach doro-
słych często pomija się np. mężczyzn doznających przemocy ze strony kobiet lub
1 Sexual Violence Research Initiative – ogólnoświatowa inicjatywa badawcza, która promuje wyso-
kiej jakości badania w dziedzinie przemocy seksualnej, szczególnie w krajach o niskich i średnich
dochodach.
118
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Zbigniew Izdebski, Maria Łukaszek
ofiary przemocy w związkach jednopłciowych. Dzieje się to mimo coraz liczniej-
szych dowodów na znaczną częstotliwość występowania męskiej wiktymizacji
seksualnej [Stemple, Meyer, 2014], stosowania agresji seksualnej przez kobiety
[Beisert, 2013; Izdebski, Łukaszek, 2017b; Krahé, Waizenhöfer, Möller, 2003]
oraz przemocy seksualnej w relacjach homoseksualnych [Menning, Holtzman,
2014]. Ponadto w badaniach osób niepełnoletnich wyklucza się znaczny odsetek
wylosowanych z powodu braku zgody rodziców lub opiekunów, rzadko podej-
muje się diagnozy niepełnoletnich agresorów seksualnych, choć – co podkre-
śla Pospiszyl – „większość badań wskazuje, że wiekiem stanowiącym apogeum
krzywej ilustrującej nasilenie się agresji seksualnej jest okres od 13 do 16 roku”
[Pospiszyl, 2005, s. 86]);
•
potrzeba zastosowania ujednoliconej metodologii (umożliwiłoby to porównania
na poziomie kraju, a także na gruncie międzynarodowym. Krahé, Tomaszewska,
Kuyper, Vanwesenbeeck [2014], analizując 113 projektów z 27 państw UE, które
dotyczyły przemocy seksualnej, stwierdzili, że ogromne rozbieżności metodologicz-
ne niemal uniemożliwiają ich porównywanie i formułowanie rzetelnych wniosków).
U
WARUNKOWANIA SPOŁECZNEGO OPORU PRZED BADANIAMI
PRZEMOCY SEKSUALNEJ
W Polsce problematyka przemocy seksualnej jest zaniedbanym obszarem badań.
Ogromne zainteresowanie mediów tą tematyką (por. Sajkowska, 2004) sugerowało-
by otwartość społeczną na naukową wiedzę o przemocy. Istnieje jednak silny opór
niektórych grup społecznych i politycznych przed realizowaniem takich projektów,
w szczególności tych, gdzie badanymi są osoby niepełnoletnie. Wydaje się, że naj-
popularniejszym argumentem, eksponowanym przez ruchy abstynencyjne, jest lęk
przed seksualizacją dzieci, do której miałoby dojść w wyniku refleksji nad treścią
zadawanych pytań (por. Ramez, 2000).
W Polsce takie obawy skutecznie podsycają także niektóre media. Przykładowo,
współautor niniejszego artykułu po realizacji projektu badawczego „Badanie uczniów
szkół ponadgimnazjalnych w zakresie: obyczajowości seksualnej, zjawiska przemocy
międzyrówieśniczej, w tym przemocy na tle seksualnym” został w czasie jednego
z programów telewizyjnych posądzony o demoralizację respondentów. Co prawda,
prowadzący program został upomniany przez komisję do spraw etyki mediów za styl
prowadzenia i tendencyjność wniosków, jednak widzowie nie zostali już o tym po-
informowani (szerzej: Izdebski, 2018).
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)
119
ETYCZNE ASPEKTY BADANIA PRZEMOCY SEKSUALNEJ
Wydaje się, że opór społeczny przed badaniami zjawiska przemocy seksualnej
wynika ze stereotypowych poglądów dających na nią przyzwolenie. Z raportów spo-
rządzonych dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS, 2008; PSDB, 2014)
wynika, że kolejno 2% i 5,1% Polaków zgadza się ze stwierdzeniem „najlepiej jest,
jeśli dziecko, które ktoś w rodzinie skrzywdził seksualnie, nikomu się nie poskarży”.
Taką opinię podzielają także specjaliści – 1% pracowników socjalnych i pedagogów
oraz 4% lekarzy (MPiPS, 2008). Fluderska i Sajkowska (2001) stwierdziły, że ponad
10% Polaków domaga się także zaprzestania wszelkich interwencji w sytuacjach
seksualnej przemocy, gdzie ofiarą jest dziecko, a sprawcą członek rodziny.
Jeśli chodzi o opinie na temat przemocy seksualnej, gdzie ofiarami są dorośli, to
dla przykładu w badaniach MPiPS (2010) wykazano, że 19% respondentów jest prze-
konanych, iż nie istnieje gwałt w małżeństwie polegający na zgwałceniu żony przez
męża. Dodatkowo 23% podziela opinię, że nie zdarza się zgwałcenie męża przez żonę
(MPiPS, 2010). Pogląd o nieistnieniu gwałtu w małżeństwie wyraziło także 18,3%
respondentów w badaniu z 2014 r. (PSDB, 2014). Analizy wykazały, że liczna grupa
Polaków (24,2%) jest przekonana, iż sprawca przemocy seksualnej w związku przesta-
nie ją stosować, gdy trafi na właściwego partnera, który nie będzie go prowokować.
W 2014 r. 23,8% respondentów było zdania, że przemoc seksualna zniknie wraz ze
zmianą partnera prowokującego do zachowań agresywnych (PSDB, 2014).
Izdebski (2012) stwierdził, że 27% kobiet i 42% mężczyzn popiera pogląd,
iż w stałym związku kobieta ma obowiązek zaspokoić potrzeby seksualne partnera,
bez względu na osobiste potrzeby. Z badań współautorki niniejszego artykułu wy-
nika, że spośród mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności jedynie 64%
ocenia jako jednoznacznie naganną agresję seksualną mężczyzny wobec kobiety
(zmuszenie do stosunku oralnego, analnego lub waginalnego; Łukaszek, 2014).
Wydaje się, że na możliwość realizacji badań seksualnej przemocy może również wpły-
wać sytuacja polityczna w kraju. Prawdopodobne nawet, że opór najsilniejszych frakcji
politycznych przed podejmowaniem tego tematu oraz wyraziste komunikaty odnoszące
się do seksualności człowieka mogą się przełożyć na jeszcze bardziej restrykcyjną ocenę
projektów badawczych dotyczących tej problematyki dokonywaną przez komisje bio-
etyczne i konkursowe, które przyznają środki na realizację grantów badawczych.
Stereotypowe, konserwatywne postawy społeczne stanowią blokadę badań nad
zjawiskiem przemocy seksualnej, co z kolei jest jednym z ważniejszych uwarunkowań
wybiórczości wiedzy Polaków na temat tego zjawiska. Warto pamiętać, że bazowanie
tylko na danych klinicznych ofiar lub sprawców przemocy seksualnej (w przypadku dzie-
ci szacuje się je na 99% ogółu danych; de Graaf, Rademakers, 2011) oraz statystykach
policyjnych zniekształca prawdziwy obraz nadużyć seksualnych. Same te informacje nie
120
www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl
Zbigniew Izdebski, Maria Łukaszek
odzwierciedlają ani rzeczywistych rozmiarów zjawiska, ani nie pokazują wszystkich me-
chanizmów nim rządzących. Przykładowo z oficjalnych danych policyjnych wynika, że pra-
womocne wyroki za przestępstwa seksualne w Polsce w latach 2010–2015 (na podstawie
Kodeksu karnego [kk] z 1997 r.) stanowiły średnio z art. 197 § 1 – 1,61% ogółu prawo-
mocnych wyroków, z art. 197 § 2 – 0,11%, z art. 197 § 3 – 0,77% oraz z art. 198–205 –
1,18% (Izdebski, Łukaszek, 2017b), co sugeruje, że jest to marginalny problem społeczny.
Z dostępnych badań społecznych wyłania się jednak zupełnie inny obraz.
S
KALA PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POLSCE
Z badań wynika, że przed osiągnięciem pełnoletniości jedynie 64–68% responden-
tów nie miało doświadczeń bycia zmuszanym do niechcianych relacji intymnych
(tab. 1). Najczęściej wskazywane formy nadużyć, których doświadczyli, to pobudza-
nie intymnych części ciała oraz penetracja seksualna. Dane wskazują również na to,
że wśród ankietowanych nastolatków częściej doświadczyli przemocy seksualnej
chłopcy z próby ogólnopolskiej i dziewczyny z próby osób zagrożonych niedostoso-
waniem społecznym lub niedostosowanych.
Tabela 1
Doświadczenia doznania przemocy seksualnej przed osiągnięciem pełnoletniości
2
Reprezentatywna próba
ogólnopolska (Izdebski)
chłopcy
(n = 2596)
64,6%
17,5%
22,6%
11,1%
20,8%
0,0%
dziewczyny
(n = 2577)
69,0%
14,8%
20,7%
4,3%
8,3%
0,0%
Ogólnopolska populacja
wychowanków OHP
(Łukaszek)
chłopcy
(n = 563)
67,7%
12,3%
16,5%
10,8%
17,8%
3,7%
dziewczyny
(n = 178)
64,6%
10,7%
21,9%
9,0%
21,3%
5,1%
Formy doznawanej przemocy seksualnej przed
uzyskaniem 18 roku życia
brak doświadczeń przemocy seksualnej
akty przemocy seksualnej bez kontaktu fizycznego
pobudzanie intymnych części ciała
kontakty oralne
penetracja seksualna
brak odpowiedzi
Źródło: badania własne
2 Wyniki pochodzą z projektów realizowanych przez autorów niniejszego artykułu w 2004 r. (repre-
zentatywna próba ogólnopolska uczniów szkół ponadgimnazjalnych) i 2006 r. (ogólnopolska popu-
lacja osiemnastoletnich wychowanków OHP [osoby zagrożone niedostosowaniem lub społecznie
niedostosowane]). W obu badaniach respondenci zaznaczali różne wskaźniki, które w analizie ujęto
w kategorie wg typologii Faller (1988).
Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)
121

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin